Μάρξ και μαρξισμός

Ο ΝΕΑΡΌΣ ΚΑΡΛ 31 ρίας (ο άνθρωπος κάνει τη θρησκεία και όχι η θρησκεία τον άνθρωπο)». 25 Για τον Ένγκελς τα «μάγια λύθηκαν· το “σύστη- μα” εξερράγη και εγκαταλείφθηκε […] ο ενθουσιασμός ήταν καθολικός: για μια στιγμή ήμασταν όλοι φοϊερμπαχιανοί» (26: 364). Για τον Φόιερμπαχ, η αλλοτρίωση δεν σχετιζόταν καθό- λου με το Πνεύμα αλλά σχετιζόταν απόλυτα με τις κοινωνικές σχέσεις, την «ουσία του ανθρώπου» που «περιέχεται μόνο μέ- σα στην κοινότητα, στην ενότητα Ανθρώπου με Άνθρωπο». 26 Αυτή όμως αποτελεί σαφώς μια ιδανική κοινότητα, ή ουτοπία, και δεν είναι κάποια πραγματική κοινωνία. Η συνείδηση-του- είδους είναι περισσότερο μια ηθική άποψη στην οποία πρέπει να προσβλέπουμε παρά μια περιγραφή κάποιας υπαρκτής ενό- τητας ομοίων. Πάνω σε αυτή την «έννοια της κοινωνίας», γρά- φει ο Μαρξ στον Φόιερμπαχ τον Αύγουστο του 1844, μπορεί να στηριχτεί «μια φιλοσοφική βάση του σοσιαλισμού». Η πρό- οδος της ανθρωπότητας είχε επομένως κατεύθυνση προς το «είναι-του-είδους», που ερμηνεύεται επίσης ως «συνειδητή δραστηριότητα ζωής», σκεφτόταν ο Μαρξ: «η ελεύθερη, συνει- δητή δραστηριότητα είναι ο χαρακτήρας του ανθρώπινου εί- δους» (3: 276). Ο άνθρωπος ήταν ένα είναι-του-είδους «επει- δή αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως το πραγματικό, έμβιο είδος· επειδή αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως καθολικό και επομένως ελεύθερο ον» (3: 275). (Βλέπουμε εδώ τα πολλά κατάλοιπα του Χέγκελ.) Ιδέες περί αγάπης, δικαιοσύνης, ευσπλαχνίας, που σχετίζονται με το θείο, ήταν επομένως ιδιότητες ουσιαστι- κά της ανθρώπινης κοινωνίας. Αυτές οι αλλοτριωμένες ιδιό- τητες μπορούσαν επιπλέον να διεκδικηθούν εκ νέου από την ανθρωπότητα, όπως άλλωστε είχε ισχυριστεί και ο Χέγκελ. Ο Φόιερμπαχ είχε ανακαλύψει ότι «η κοινωνική σχέση “ανθρώ-