Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

[ 53 ] Η αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα Η επινόηση της σιωπηλής ανάγνωσης του Jesper Svenbro 1 Όταν στις αρχές του 8 ου π.Χ. αιώνα η αλφαβητική γραφή εισβάλλει στον ελληνικό πολιτι- σμό, συναντά έναν κόσμο που είναι ήδη από καιρό ο κόσμος της προφορικής παράδοσης. Στην Ελλάδα των πρώτων χρόνων, ο ομιλούμενος λόγος κυριαρχεί με αδιαμφισβήτητο τρόπο, ιδιαίτερα ως κλέος, ως «φήμη», την οποία οι ομηρικού τύπου αοιδοί την αποδί- δουν στους επικούς ήρωες. Για τους Έλληνες της αρχαϊκής εποχής, το κλέος αποτελεί πρωταρχική αξία, πραγματική εμμονή. Ο ομηρικός ήρωας δέχεται να πεθάνει μαχόμενος, επειδή ελπίζει να κερδίσει «αοίδιμο/αειθαλές κλέος». Είναι μάλιστα ενδεικτικό ότι η λέξη την οποία εμείς αποδίδουμε ως «φήμη» ή «δόξα», δηλαδή η λέξη κλέος , εμπεριέχει τη θε- μελιακή έννοια του «ήχου» 2 . Το κλέος του Αχιλλέα είναι, συνεπώς, κάτι που απευθύνεται στα ώτα, είναι κλέος ηχητικό, ακουστικό. Στον πληθυντικό (κλέα [κλέα ανδρών αείδειν]) αποτελεί τον τεχνικό όρο που χρησιμοποιεί ο Όμηρος για να χαρακτηρίσει το δικό του, το επικό ποίημα. Επειδή είναι ηχηρός ο λόγος είναι αποτελεσματικός, αυτό συνιστά την ύπαρξη του ήρωα. Η εκτίμηση της ηχηρότητας είναι αισθητή ακόμα και στις μετατροπές που οι αρχαίοι Έλληνες επιβάλλουν στο συμφωνογραφικό αλφάβητο, το οποίο δανείζονται από τους Σημί- τες. Ανακαθορίζουν, όπως γνωρίζουμε, ορισμένα στοιχεία προκειμένου να δηλώσουν τα φω- νήεντα. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να κατανοήσουμε για ποιο λόγο και με ποια προοπτική ιδιοποιή- θηκαν τη φοινικική γραφή, πρέπει να συνυπολογίσουμε τη συγκεκριμένη εκτίμηση. Μπορεί να φανεί παράδοξο, καθόσον σε τι μπορεί να εξυπηρετήσει η «βωβή γραφή» έναν πολιτισμό στον οποίο η προφορική παράδοση θεωρεί πως είναι ικανή να εξασφαλίσει τη διάρκειά της 1. Στο κεφάλαιο αυτό έχουν αντληθεί στοιχεία από δύο μελέτες, στις οποίες παραπέμπεται ο αναγνώστης που επιθυμεί πληρέστερη πληροφόρηση: J. Svenbro, Phrasikleia. Anthropologie de la lecture en Grèce ancienne , Παρίσι 1988 [ελλ. έκδ.: Φρασίκλεια. Ανθρωπολογία της ανάγνωσης στην αρχαία Ελλάδα , μτφρ. Σ. Οικονόμου, Πατάκης, Αθήνα 2002]. Επίσης του ίδιου, «La lecture à haute voix. Le témoignage des verbes grecs signifiant “lire”», στο Cl. Baurain, C. Bonnet και V. Crings (επιμ.), Phoinikeia grammata. Lire et écrire enMéditerranée , Λιέγη-Namur 1991, σσ. 539-548. 2. Βλ. λέξη κλέος-κλέω λεξ. Σταματάκου (όπως φανερώνουν τα ετυμολογικώς συγγενή της λέξης στις γερμανικές γλώσσες, π.χ. η γερμανική λέξη Laut ). (Σ.τ.Μ.) 1