Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

σου). Είναι μια σύσταση που ο τραγικός ποιητής θα μπορούσε να απευθύνει και ο ίδιος σε κά- ποιον από τους ηθοποιούς του. Στην αρχαία Αθήνα: το αλφάβητο στη σκηνή Έτσι, ανάμεσα στο θέατρο και το βιβλίο συνάπτονται σχέσεις εσωτερίκευσης, ακριβώς όπως ανάμεσα στο βιβλίο και την ψυχή. Στις δύο όμως αυτές κινήσεις εσωτερίκευσης –από το θέα- τρο στο γραπτό, από το γραπτό στην ψυχή– αντιστοιχούν δύο κινήσεις εξωτερίκευσης αντί- θετης φοράς. Πρώτα από όλα ο νοητικός χώρος εξωτερικεύεται απολύτως φυσικά στο βιβλίο. Μπορεί μάλιστα κάποιος να εικάσει την ύπαρξη μιας σιωπηλής γραφής, αν και αυτό θα ήταν μάλλον αδύνατον να το τεκμηριώσει. Πράγματι, το γραπτό υπόμνημα μπορεί να υποκατα- στήσει μια εξασθενούσα μνήμη 78 , καθότι αποτελεί μια αντικειμενική εξωτερική μνήμη, ένα «υποβοηθητικό της μνήμης» που δεν πρέπει να συγχέεται με τη ζωντανή μνήμη ενός ατόμου. Ο Πλάτων, έχοντας συνείδηση των ορίων αυτής της αντικειμενοποιημένης μνήμης, τη χρησι- μοποιεί, ακριβώς όπως και ο δραματουργός που το κείμενό του είναι ένα υπόμνημα γραμμέ- νο όχι για τους αναγνώστες του μέλλοντος αλλά για τη μοναδική παράσταση, της οποίας φαί- νεται να αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση. Αν ο νοητικός χώρος μπορεί να εξωτερικευτεί στον γραπτό χώρο, ο γραπτός χώρος μπο- ρεί με τη σειρά του να εξωτερικευτεί στον θεατρικό χώρο. Στην αρχή με φυσικότητα, όταν το δραματικό κείμενο αναπαριστάνεται επί σκηνής, τρόπος κατά μία έννοια πρωταρχικός σε αυτό το σύστημα των αμοιβαία εξαρτημένων αναπαραστάσεων, δεδομένου ότι δίνει αφορμή γι’ αυτό που αποκάλεσα «φωνητική γραφή». Η εξωτερίκευση όμως αυτή είχε αναπαραστα- θεί, στην κυριολεξία, επί σκηνής στην αρχαία Ελλάδα –μάλιστα με έναν αρκετά μοναδικό τρόπο– με τη Γραμματική θεωρία του αθηναίου ποιητή Καλλία 79 . Το θεατρικό αυτό έργο θέ- τει ορισμένα δύσκολα προβλήματα σε ό,τι αφορά τη χρονολογία της συγγραφής και τη σχέση του, από μουσική και μετρική άποψη, τόσο με τη Μήδεια του Ευριπίδη (χρονολογημένη στο 431) όσο και με τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή (χρονολογημένο λίγο μετά το 430). Aπο- τελεί την πηγή έμπνευσης αυτών των έργων ή την παρωδία τους; Δεν θα υπεισέλθω εδώ σε αυτή τη συζήτηση. Αρκούμαι να χρονολογήσω κατά προσέγγιση το θεατρικό αυτό έργο στο δεύτερο μισό του 5 ου π.Χ. αιώνα, άλλωστε όλες οι ως τώρα προταθείσες χρονολογίες κινού- νται πάνω κάτω σ’ αυτή την περίοδο. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η κατά προσέγγιση χρονολο- γική τοποθέτηση αρκεί με το παραπάνω για το σκοπό μου. Τι προσφέρει η Γραμματική θεωρία προς «θεωρία» των «θεατών» της; Ούτε λίγο ούτε πολύ ένα χορό είκοσι τεσσάρων γυναικών, μία για κάθε γράμμα του ιωνικού αλφάβητου, το οποίο παρουσιάζουν στον Πρόλογο με τον ακόλουθο τρόπο: «Άλφα, βήτα, γάμμα, δέλτα, ει (που είναι το γράμμα του Απόλλωνα), ζήτα, ήτα, θήτα, ιώτα, κάππα, λάμβδα, μυ, νυ, ξει, ου, ∏ ∞ƒ à ∞ ´ ∫∏ ∫ ∞ π ∫ §∞ ™ π ∫∏ ∂ §§∞¢∞ [ 79 ] 78. Πλάτων, Φαίδρος , 276d. 79. Αθήναιος, VII, 276a· X, 448b, 453c-454a (Καλλίας, απόσπ. 31 Edmonds). Βλ. E. Pöhlmann, «Die ABC-Komödie des Kallias», Rheinisches Museum , 114, 1971, σσ. 230-240.