Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

τε ως ψυχή . Αυτό συμβαίνει πολύ πριν από τον Πλάτωνα, που σε κάποιο απόσπασμα από τον Φαίδρο διακρίνει τη συνηθισμένη γραφή από τη «γραφή μέσα στην ψυχή» 74 . Στην πραγματικότητα, ο πρώτος στον οποίο μαρτυρείται η μεταφορά το «βιβλίο της ψυχής» είναι ο Πίνδαρος, που σε ένα ποίημά του που αναφέρθηκε παραπάνω (στην ανάλυση του ρήματος αναγιγνώσκειν ) αναφωνεί: «Διαβάστε μου το όνομα του ολυμπιονίκη, εκεί όπου αυτό είναι γραμμένο ( γέγραπται ) μες στο μυαλό μου ( φρενός )!» 75 . Εντούτοις η μεταφορά αυτή, έως ότου να την παραλάβει ο Πλάτων, θα γνωρίσει τις μεγαλύτερες δόξες της στα έργα των τραγικών ποιητών. Κάτι απόλυτα δικαιολογημένο: οι δραματουργοί, που παρά- γουν κείμενα προορισμένα να αποστηθιστούν από τους ηθοποιούς, ζουν με πολύ συγκε- κριμένο, απτό τρόπο την καταγραφή του κειμένου μέσα στο μυαλό του ηθοποιού. Για τον δραματουργό, ο ηθοποιός είναι κάτι που δέχεται μια εγγραφή, εξίσου όσο η πέτρα ή μια σελίδα. Το εσωτερικό του ηθοποιού είναι ο χώρος γραφής. Συνεπώς το δραματικό κείμενο είναι «εγγεγραμμένο» στο μυαλό εκείνου που το απαγγέλλει επί σκηνής. Έτσι δικαιολο- γείται η έκφραση «φωνητική γραφή» που χρησιμοποίησα σε όλες αυτές τις προηγούμε- νες σελίδες, και γίνεται κατανοητό γιατί ο Αισχύλος, που πρώτος εισάγει επί σκηνής τον δεύτερο ηθοποιό 76 , γράφει τα λόγια του στη μνήμη των ηθοποιών του, ενώ ο Όμηρος (ακόμα κι αν υπήρξε γραφέας) δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κάποιος που γράφει τους στί- χους του στη μνήμη των αοιδών του, καθώς αυτοί απέχουν υπερβολικά πολύ από αυτόν –χωρικά και χρονικά– για να του ταιριάζει μια τέτοιου είδους μεταφορά. Αναφέρουμε παραδείγματα από το έργο του Αισχύλου, μολονότι η ίδια μεταφορά επα- νέρχεται και στα κείμενα των άλλων μεγάλων τραγικών. Στον Προμηθέα Δεσμώτη ο πρωτα- γωνιστής δηλώνει: «Σε εσένα πρώτ’ από όλα Ιώ, θα πω την πολυπλάνητη πορεία, και εσύ κα- τάγραψέ την στις πιστές δέλτους της μνήμης ( φρενών ) σου!» 77 . Ο Προμηθέας είναι ένας ήρωας αλληλένδετος με την προέλευση της γραφής. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Δαναός συνδέεται επίσης με αυτή. Ιδού πώς απευθύνεται στις κόρες του: «και ταπί χέρσου νυν προ- μηθίαν λαβείν / αινώ φυλάξαι θ’ αμ’ έπη δελτουμένας» (και τώρα πάλι στη στεριά είναι ανά- γκη να σας φροντίσω και τις συμβουλές μου λέω να χαράξετε βαθιά μέσα στο νου σας). Η με- ταφορά αυτή επανέρχεται αργότερα στην ίδια τραγωδία ( Ικέτιδες ) όταν ο Δαναός λέει: «και ταύθ’ αμ’ εγγράψασθε προς γεγραμμένοις / πολλοίσιν άλλοις σωφρονίσμασιν πατρός ...» (τώρα κι αυτά στα φρένα σας χαράχτε / μαζί με τόσες άλλες του γονιού σας γραμμένες συμ- βουλές ...). Στις Ευμενίδες ο χορός συγκρίνει τη μνήμη του Άδη με έγγραφη «δέλτο»: «μέγας γαρ Άιδης εστίν εύθυνος βροτών / ένερθε χθονός / δελτογράφω δε παντ’ επωπά φρενί» (είναι κάτω στη γη ο μέγας Άδης, δικαιοκρίτης των ανθρώπων, κι όλα στον άγρυπνο τα γράφει νου του). Στο τελευταίο μου παράδειγμα βγαλμένο και αυτό από τον Αισχύλο, η Ηλέκτρα λέει στον Ορέστη: «...τοιαύτ’ ακούων εν φρεσίν γράφου» (Άκουτ’ εσύ και γράφτα στο μυαλό [ 78 ] π ™ Δ √ƒ π ∞ Δ ∏ ™ ∞¡∞ ° ¡ø ™ ∏ ™ ™ Δ √¡ ¢ À Δ π ∫√ ∫√ ™ª√ 74. Πλάτων, Φαίδρος , 275d-276a. Βλ. Φίληβος , 38e-39a. 75. Πίνδαρος, Ολυμπιονίκες , 10, 1-3. 76. Αριστοτέλης, Ποιητική , 4, 1449α 16. 77. Αισχύλος, Προμηθεύς Δεσμώτης , 788-789. Τα παραθέματα που ακολουθούν είναι από τα έργα: Ικέτιδες , 178-179, 991-992· Ευμενίδες 273-275· Χοηφόροι , 450.