Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

το γραπτό εκπέμπει το νόημά του προς τον οφθαλμό. Ο Αριστοτέλης ωστόσο –κάτι που είναι ενδεικτικό– προσθέτει: «Ο Εμπεδοκλής άλλοτε δηλώνει ότι βλέπει κανείς έτσι, και άλλοτε υπο- στηρίζει ότι η όραση παράγεται χάρη στις απόρροιες των ορώμενων αντικειμένων» 65 . Η τελευ- ταία θέση είναι ουσιαστικά εκείνη που θα επικρατήσει θριαμβευτικά στα έργα των διαδόχων του: Οι ατομιστές φιλόσοφοι, ξεκινώντας από τον Λεύκιππο, θεωρούν επίσης την όραση ως το αποτέλεσμα μιας εκπόρευσης ή μιας εκροής, μια απόρροια , σωματιδίων από τα ορώμενα αντι- κείμενα προς τον οφθαλμό. Τον 3 o μ.Χ. αιώνα ένας άλλος φιλόσοφος συνοψίζει ως εξής τη θεω- ρία τους: «Αποδίδουν την όραση σε ορισμένες εικόνες που, επειδή έχουν το ίδιο σχήμα με το αντικείμενο, απορρέουν (ρήμα απορρείν , «απορρέοντα») αδιάλειπτα από τα ορώμενα αντικεί- μενα και πλήττουν τον οφθαλμό. Αυτή ήταν η θέση που υποστήριζε η σχολή του Λεύκιππου και του Δημόκριτου» 66 . Σύμφωνα λοιπόν με τους ατομιστές φιλοσόφους, η όραση οφείλεται σε μια διαρκή εκπομπή σωματιδίων εκπορευόμενων από το ορώμενο αντικείμενο, εκπομπή που, με λιγότερο ή περισσότερο περίπλοκο τρόπο (ανάλογα με τις εγγενείς δυσχέρειες της ατομιστικής θεωρίας), προσλαμβάνεται από τον οφθαλμό. Η θέση του Εμπεδοκλή οφείλει ασφαλώς την αμφισημία της στο γεγονός ότι ο φιλόσοφος χρειάστηκε να εγκαταλείψει μια θεωρία που ήταν ήδη αποδεκτή, για να επεξεργαστεί μια νέα, πιο ικανοποιητική. Αντίθετα, η θέση των ατομι- στών –κληρονόμων της νέας αυτής θεωρίας– δείχνει ευθύς εξαρχής σαφής, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την άποψη που μας ενδιαφέρει εδώ. Ο οφθαλμός δεν εκπέμπει μια ακτίνα προκει- μένου να δει, παρά δέχεται την εξακτίνωση των ορώμενων αντικειμένων: αυτή είναι η κατεύ- θυνση την οποία υποτίθεται πως ακολουθεί η οπτική πληροφορία. Αυτή η αναλογική σχέση ανάμεσα στην οπτική πρόσληψη και τη σιωπηλή ανάγνωση, κα- τά την οποία ο οφθαλμός φαίνεται να δέχεται παθητικά την ακτινοβολία του γραπτού, απο- κτά ωστόσο όλη την εγκυρότητά της μόνο αφού αντιπαραβληθεί με ένα γεγονός θεμελιώδες για τη θεωρία των ατομιστών. Στα έργα τους οι συνδυασμοί των στοιχείων του φυσικού κό- σμου ερμηνεύονται με τη βοήθεια του αλφαβητικού προτύπου, όπου οι λέξεις σχηματίζονται χάρη στους συνδυασμούς των 24 γραμμάτων: στα ελληνικά η λέξη «στοιχεία» σημαίνει ου- σιαστικά ταυτόχρονα «γράμματα» αλλά και «στοιχειώδη σωματίδια» 67 . «Τραγωδία και κω- μωδία με τα ίδια γράμματα γράφονται» διαβάζουμε σε κάποιο έργο του Λεύκιππου 68 . Το ίδιο και στον φυσικό κόσμο, τα ίδια στοιχεία συνδυάζονται και ξανασυνδυάζονται προκειμένου να αλλάξουν τα πράγματα. Δικαίως μίλησαν για την «οντογραφία» των ατομιστών (Heinz Wismann). Αληθεύει τόσο πολύ ώστε, σύμφωνα με τη θεωρία τους, η οπτική θεώρηση ενδέ- χεται να μετατραπεί σε ανάγνωση – μια σιωπηλή ανάγνωση του κόσμου. Μπορεί τον 6 ο π.Χ. αιώνα το άγαλμα το αφιερωμένο από τον Άνδρωνα να αποτελεί μεμονω- μένη περίπτωση «ομιλούντος» αντικειμένου (με την έννοια που διευκρίνισα παραπάνω), αλλά τον 5 ο π.Χ. αιώνα η κατά μεταφορά έκφρασή του θα γίνει ολοένα και πιο συνηθισμένη, όχι τόσο ∏ ∞ƒ à ∞ ´ ∫∏ ∫ ∞ π ∫ §∞ ™ π ∫∏ ∂ §§∞¢∞ [ 75 ] 65. Στο ίδιο · βλ. Εμπεδοκλής, απόσπ. Β 89 Diels-Kranz. 66. Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, Περί αισθήσεως , 56, 12. 67. Βλ. S. Sambursky, The Physical World of the Greeks , Οξφόρδη 1956, σσ. 126-128. 68. Λεύκιππος, απόσπ. Α 9 Diels-Kranz.