Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

φωνή και όχι μια ενδόμυχη, ατομική φωνή. Γι’ αυτούς, ο νόμος απονέμεται δημόσια. Δυ- σκολεύονται να φανταστούν αυτό το σωκρατικό «δαιμόνιο» 51 να αρθρώνει ένα λόγο –για αυστηρά προσωπική χρήση– εντός του ατόμου χωρίς ο λόγος αυτός να μπορεί να ακουστεί ταυτόχρονα από κάποιον άλλο. Έτσι, για να το υπενθυμίσουμε και πάλι, ο νόμος μπορεί να γίνει αντιληπτός ως φωνητική απονομή, ως απαγγελία ή ως μεγαλόφωνη ανάγνωση. Σε κάθε περίπτωση, ως ένα ηχητικό και ακουστικό φαινόμενο: η απονομή της δικαιοσύνης, της δίκης , είναι ένα εξωτερικό εγχεί- ρημα που επιτελείται με όργανο τη φωνή. Κατά συνέπεια, η ίδια η δίκη είναι μια εξωτερική δικαιοσύνη που απονέμεται δημοσίως, από τους βασιλείς του Ησιόδου για παράδειγμα, στους οποίους αναφέρθηκα μελετώντας την έννοια του νέμειν . Όπως, λοιπόν, επισήμανε πο- λύ σωστά ο Eric Havelock, μόνο από την εποχή του Ηροδότου και του Πρωταγόρα, συγχρό- νων του Σωκράτη, η δίκη αυτή εσωτερικοποιείται με την εμφάνιση της λέξης δικαιοσύνη , που σημαίνει «έννοια του δικαίου» 52 . Είναι, επομένως, εσωτερικοποίηση που εντοπίζεται στο λε- ξικολογικό πεδίο και επιβεβαιώνει την ερμηνεία του νόμος ως «φωνή της συνείδησης», όπως δηλώνεται από τον Σωκράτη στο έργο του Πλάτωνα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μία και μόνη κίνηση εσωτερικοποίησης κατά τον 5 ο αιώνα, αιώνα που μας παρέχει επίσης τις πρώτες άμεσες μαρτυρίες για τη σιωπηλή ανάγνωση, για την εσωτερικοποίηση δηλαδή της φωνής του αναγνώστη, που στο εξής θα είναι ικανός να «διαβάζει με το μυαλό» του. Η σιωπηλή ανάγνωση Στο άρθρο του «Silent Reading in Antiquity» (1968), ο Bernard Knox αναφέρει δύο κείμενα του 5 ου π.Χ. αιώνα που φαίνεται να δείχνουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες –ή, ακριβέστερα, ορι- σμένοι αρχαίοι Έλληνες– είχαν υιοθετήσει τη σιωπηλή ανάγνωση και ότι στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι δραματουργοί μπορούσαν να υπολογίζουν ότι το κοινό τους θα ήταν εξοικειωμένο με αυτή 53 . Το πρώτο από τα κείμενα αυτά είναι ένα απόσπασμα από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη που ανάγεται στο 428 π.Χ. Στο κείμενο αυτό ο Θησέας βλέπει την πι- νακίδα («δέλτο») που κρέμεται από το χέρι της νεκρής Φαίδρας και αναρωτιέται τι μπορεί να θέλει να του αναγγείλει. Σπάει τη σφραγίδα. Ο χορός παρεμβαίνει άδοντας την ανησυχία του, έως ότου διακόπτεται από τον Θησέα: «οίμοι· τόδ’ οίον άλλο προς κακώ κακόν / ου τλη- τόν ουδέ λεκτόν. Ω τάλως εγώ» (Ωω· τι κακό κι αυτό μαζί με τ’ άλλα, / ανείπωτο κι αβάστα- χτο. Δύστυχος πούμαι!) 54 αναφωνεί αυτός. Στη συνέχεια, κατά παράκληση του χορού, απο- καλύπτει το περιεχόμενο της δέλτου – όχι διαβάζοντας μεγαλόφωνα, αλλά συνοψίζοντας το περιεχόμενό της. Είναι εμφανές ότι την είχε διαβάσει όσο τραγουδούσε ο χορός. [ 68 ] π ™ Δ √ƒ π ∞ Δ ∏ ™ ∞¡∞ ° ¡ø ™ ∏ ™ ™ Δ √¡ ¢ À Δ π ∫√ ∫√ ™ª√ 51. Το δαιμόνιον είναι το υποκοριστικό του δαίμων , που στην κυριολεξία σημαίνει ο «διανέμων» ( δαίνυμι = διανέμω, μοιράζω). 52. E.A. Havelock, « Dikaiosune . An Essay in Greek Intellectual History», Phoenix , 23, 1969, σσ. 49-70. 53. Knox, ό.π. , σσ. 432-435. 54. Ευριπίδης, Ιππόλυτος , 874-875.