Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

χαίους Έλληνες ο σκοπός της αλφαβητικής γραφής ήταν, όπως ισχυρίστηκα παραπάνω, η πα- ραγωγή ήχου, αποτελεσματικών λόγων και ηχηρού κλέους, για ποιο λόγο να θελήσουν να δια- βάζουν σιωπηλά; Για ποιο λόγο, σε έναν πολιτισμό που θεωρεί τη σιωπή συνώνυμη της λήθης, να διαβάζουν με σιωπηλό τρόπο; Το πρόβλημα φαίνεται αξεπέραστο. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να θεμελιώσουμε καλύτερα την υποθετική εκδοχή της σιωπηλής ανάγνωσης, πρέπει να αναζητή- σουμε στο πολιτιστικό περιβάλλον της εξεταζόμενης εποχής τα στοιχεία που θα την καταστή- σουν πιθανοφανή. Τα βρίσκουμε σε έναν τομέα που, όπως είδαμε, δεν είναι τελείως άσχετος με τη λογοτεχνία, τον τομέα δηλαδή του νόμου και της δικαιοσύνης. Τομέας ο οποίος, στη διάρκεια του 5 ου π.Χ. αιώνα, μαρτυρά μια αξιοσημείωτη εσωτερικοποίηση της φωνής. Σε μια πολύ θεατρική σκηνή στον Κρίτωνα του Πλάτωνα, στο μέσο του διαλόγου, οι προ- σωποποιημένοι Νόμοι παίρνουν το λόγο και τον κρατούν ουσιαστικά μέχρι το τέλος. Ορθώ- νουν τη φωνή τους δίπλα στη φωνή του Σωκράτη και του Κρίτωνα και εξηγούν για πολλή ώρα γιατί ο Σωκράτης δεν πρέπει να δραπετεύσει από τη φυλακή. Σχετικά με αυτό, ο Σωκράτης, ο σκηνοθέτης της εντός του διαλόγου επιχειρηματολογίας, κάνει την ακόλουθη παρατήρηση: «Ιδού, φίλτατέ μου Κρίτων, αυτό το οποίο, μάθε το καλά, εγώ νομίζω πως ακούω, έτσι όπως οι Κορύβαντες νομίζουν πως ακούν μέσα στην παράκρουσή τους αυλούς· και το βουητό των λό- γων τούτων που αντηχούν εντός μου με κάνει να κρίνω τώρα πως ό,τι κι αν πεις, θα ήταν μά- ταιο!» 48 . Όπως διαπιστώνει κανείς, η φωνή των Νόμων, παρά το «βουητό» της, δεν είναι μια φωνή πραγματική, μια εξωτερική φωνή. Οι Νόμοι που ο Σωκράτης παρουσιάζει επί σκηνής εί- ναι οι ίδιοι με αυτούς που ακούει εντός του, χωρίς κανένα εξωτερικό ακουστικό ερέθισμα. Κα- νονικά, ο εσωτερικός διάλογος του Σωκράτη –ο «διάλογος της ψυχής με τον εαυτό της»– δεν έχει ανάγκη από φωνή, όπως αναφέρεται στον Σοφιστή και στον Θεαίτητο 49 . Η σκέψη του Σωκράτη παράγεται σιωπηλά. Εδώ όμως δεν είναι πια η ίδια περίπτωση. Η φωνή των Νόμων έχει τόση δύναμη ώστε ο Σωκράτης αδυνατεί «να ακούσει οτιδήποτε άλλο», δηλαδή «να υπα- κούσει στους άλλους». Θα υποταχθεί στους Νόμους μολονότι μέσα του εξεγείρεται. Δεν θα ακούσει τον Κρίτωνα, τον παλιό του φίλο. Οι εξωτερικές φωνές δεν υπολογίζονται πια. Ο Σω- κράτης ακούει μόνο την εσωτερική φωνή που του υπαγορεύει τι δεν πρέπει να πράξει. Η φωνή αυτή θυμίζει επίσης έντονα τη «δαιμονική» φωνή, για την οποία γίνεται λόγος στον Θεάγη , στον Φαίδρο και κυρίως στην Απολογία , όπου ο Σωκράτης λέει: «Οι πρώτες εμ- φανίσεις φτάνουν στην παιδική μου ηλικία: πρόκειται για μια φωνή που αντηχεί μέσα μου και η οποία, κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, με αποτρέπει από ό,τι ενδεχομένως είμαι έτοι- μος να κάνω, αλλά η οποία ποτέ δεν με ωθεί στην πράξη» 50 . Από το ίδιο απόσπασμα πληρο- φορούμαστε ότι ο Σωκράτης συνήθιζε να μιλάει γι’ αυτή την εσωτερική φωνή στους συμπολί- τες του. Στην κατηγορία, που έμελλε να τον οδηγήσει στο θάνατο, φαίνεται πως γινόταν κά- ποια νύξη σε αυτήν. Αυτό, συνεπώς, που εμείς θα αποκαλούσαμε «φωνή της συνείδησης», εμφανίζεται εδώ ως μια καινοτομία ικανή να προκαλέσει σκάνδαλο. Γιατί, για την πλειονότη- τα των συγχρόνων του Σωκράτη, η φωνή του νόμου είναι αναμφίβολα πάντα μια εξωτερική ∏ ∞ƒ à ∞ ´ ∫∏ ∫ ∞ π ∫ §∞ ™ π ∫∏ ∂ §§∞¢∞ [ 67 ] 48. Πλάτων, Κρίτων , 54d. 49. Πλάτων, Σοφιστής , 263e-264a· Θεαίτητος , 189e-190a. 50. Πλάτων, Απολογία , 31d (βλ. Θεάγης , 128d· Φαίδρος , 242b-c).