Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

αναγνώστη σε σχέση με το γραφέα. Τόσο ανάλογος ώστε οι αρχαίοι Έλληνες να κρίνουν τη γραπτή επικοινωνία χρησιμοποιώντας τους όρους της παιδεραστικής σχέσης, και αυτό ήδη από την εποχή του δωρικού επιγράμματος της Σικελίας, στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως 40 : το επίγραμμα αυτό επιχειρεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, να καθορίσει τη φύση της ανάγνωσης – ένας από τους πρώτους καθορισμούς της που γνωρίζουμε: «Εκείνος που γράφει αυτές τις λέξεις θα σοδομίσει ( πυγίξει ) εκείνον που θα προβεί στην ανάγνωση». Στην περίπτωση αυτή «διαβάζω» σημαίνει βρίσκομαι στη θέση του παθητικού, του περιφρονημένου συντρόφου, ενώ ο γραφέας ταυτίζεται με τον ενεργητικό, κυρίαρχο και χαίροντα εκτίμησης σύντροφο. Ηπεριφρόνηση που δείχνει αυτή η μεταφορά για τον αναγνώστη –μια όχι μεμονωμένη περί- πτωση– εξηγεί αναμφίβολα γιατί προτιμούσαν να αναθέτουν το καθήκον της ανάγνωσης σε δού- λους. Έτσι κι αλλιώς ο ρόλος των δούλων ήταν ακριβώς να υπηρετούν και να υποτάσσονται. Ο δούλος είναι ένα «φωνήεν όργανον». Ας πάρουμε το στήσιμο των προσώπων στον Θεαίτητο . Στο διάλογο αυτό του Πλάτωνα ο δούλος του Ευκλείδη διαβάζει το λόγο που ο κύριός του είχε διατυ- πώσει γραπτώς. Ο Τερψίων και ο ίδιος ο Ευκλείδης είναι οι δύο ακροατές του λόγου που αναγι- γνώσκει ο δούλος. Ταυτόχρονα, η τάση αυτή της απαξίωσης του καθήκοντος του αναγνώστη εξη- γεί τη σχετική εναντίωση στην ανάγνωση η οποία καταμαρτυρείται και από το γεγονός ότι, τόσο στη Σπάρτη όσο χωρίς αμφιβολία και σε άλλα μέρη επίσης, η διδασκαλία των γραμμάτων όφειλε να περιοριστεί στα «απολύτως απαραίτητα». Συνεπώς, η ανάγνωση δεν είναι τελείως ασυμβίβα- στη με το ρόλο του πολίτη, αλλά έχουμε την εντύπωση ότι πρέπει να ασκείται με κάποια αυτοσυ- γκράτηση ώστε να μην καταλήξει στη φαυλότητα: εκείνος που διαβάζει δεν πρέπει να ταυτιστεί υπερβολικά με το ρόλο του αναγνώστη, αν θέλει να παραμείνει ελεύθερος, ελεύθερος δηλαδή από καταναγκασμούς που επιβάλλονται από κάποιον άλλο. Είναι προτιμότερο να παραμείνει τα γράμματα φαύλος , «αδύνατος στην ανάγνωση», για να δανειστούμε την έκφραση του Σωκρά- τη 41 , δηλαδή ικανός να διαβάζει αλλά όχι κάτι περισσότερο. Το «εγώ» και η φωνή Ας αποσαφηνίσουμε περισσότερο το πρόβλημα. Αν για να πει κανείς την αλήθεια πρέπει να μιλάει «με τα δικά του λόγια», ιδίοις λόγοις (άλλη μια έκφραση του Σωκράτη 42 ), τι μπορεί επομένως να σκεφτεί για έναν αναγνώστη της αρχαϊκής εποχής που διαβάζει μεγαλόφωνα ένα επίγραμμα του τύπου «Είμαι ο τάφος του Γλαύκου» 43 μπροστά σε μια συντροφιά ακροατών; Λίγο αργότερα, οι κωμωδιογράφοι θα δείξουν μεγαλύτερη ευαισθησία σε τέτοιου είδους δι- φορούμενες καταστάσεις, δηλαδή στο ενδεχόμενο μπέρδεμα ανάμεσα στα λόγια που διαβά- ζει κάποιος και τα λόγια που προέρχονται από τον ίδιο. Προφανώς το φαινόμενο είχε ήδη εμ- φανιστεί στις πρώτες επιγραφές, όπου το ενεπίγραφο αντικείμενο αυτοπροσδιοριζόταν ∏ ∞ƒ à ∞ ´ ∫∏ ∫ ∞ π ∫ §∞ ™ π ∫∏ ∂ §§∞¢∞ [ 63 ] 40. Ό.π. , σ. 4, σημ. 5. 41. Πλάτων, Φαίδρος , 242c. 42. Πλάτων, Πολιτεία , ΙΙ, 9, 366e. 43. G. Pfohl, Greek Poems on Stones, I: Epitaphs. From the Seventh to the Fifth Century (Textus Minores, 36), Leyde 1967, no 15.