Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

ρήματα που σημαίνουν «διαβάζω» μαρτυρούν το δίχως άλλο την ενασχόληση με την προφο- ρικά πραγματοποιούμενη ανάγνωση, η οποία συνδέεται αναμφίβολα με το γεγονός ότι διάβαζαν λίγο και μετά δυσκολίας, αλλά κυρίως με την εξαιρετική εκτίμηση που έτρεφαν για τον ηχηρό λόγο , τον «πρίγκιπα» αυτό, όπως θα τον αποκαλέσει ο σοφιστής Γοργίας 35 , σε έναν πολιτισμό που αναγνωρίζει επίσης το νόμο ως «βασιλέα» 36 . Το τριπλό δίδαγμα των ρημάτων που σημαίνουν «διαβάζω» Εξετάζοντας τα ελληνικά ρήματα που σημαίνουν «διαβάζω», επισημάναμε τρία τουλάχιστον χαρακτηριστικά στοιχεία της ανάγνωσης στην αρχαία Ελλάδα, τη σπουδαιότητα των οποίων επιβάλλεται να υπογραμμίσουμε στο παρόν κείμενο. Το πρώτο είναι ο δομικός χαρακτήρας του αναγνώστη ή της αναγιγνώσκουσας φωνής τον οποίο παρατηρήσαμε κατά την ανάλυση του νέμειν και των σύνθετων μορφών του. Το δεύτερο είναι ο ανολοκλήρωτος χαρακτήρας της γραφής, η οποία υποτίθεται πως έχει ανάγκη από μια ηχητική απόδοση, γεγονός το οποίο μαρτυρά το ρήμα επιλέγεσθαι . Το τρίτο φαινόμενο είναι λογικό επακόλουθο των δύο πρώτων. Γιατί, αν η φωνή του αναγνώστη είναι το εργαλείο χάρη στο οποίο η γραφή φτάνει την πληρό- τητά της, αυτό σημαίνει ότι οι αποδέκτες του γραπτού δεν είναι οι αναγνώστες με την αυστηρή έννοια του όρου αλλά οι «ακροατές», όπως οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες τους αποκαλούσαν. Οι ακούοντες ή οι ακροαταί δεν είναι οι αναγνώστες του, όπως διατείνονται τα γαλλικά λεξικά. Αν εξαιρέσουμε τον αναγνώστη που «ενέχεται στην ανάγνωση» και που ακούει την ίδια τη φωνή του, οι άλλοι δεν διαβάζουν απολύτως τίποτα. Το μόνο που κάνουν είναι να ακούν μια ανάγνωση, όπως οι «περαστικοί» που αναφέρονται στο επιτάφιο επίγραμμα του Μνησίθεου. Ας σταθούμε κατ’ αρχάς στον ανολοκλήρωτο, σύμφωνα με την ελληνική άποψη, χαρα- κτήρα της γραφής. Αν αληθεύει ότι η ανάγνωση είναι αναγκαία για να ολοκληρωθεί το κείμε- νο, λογικά προκύπτει ότι η ανάγνωση αποτελεί μέρος του κειμένου. Επιχείρημα που συμπί- πτει με τη φράση η οποία αποτελεί αφετηρία για τον Michel Charles στο Rhétorique de la lecture : «Θα αρκεστούμε εδώ στο ουσιαστικό αυτό γεγονός: η ανάγνωση είναι μέρος του κει- μένου, είναι εγγεγραμμένη σε αυτό» 37 . Πώς συνδυάζεται μια τέτοια αντίληψη με την κατά- σταση στην αρχαία Ελλάδα; Με ποιο τρόπο η ηχηρή πράξη αποτελεί μέρος κάποιου πράγμα- τος που για εμάς είναι ένα άφωνο γεγονός; Με ποιο τρόπο το ένα εμπεριέχεται στο άλλο; Πρώτα από όλα πρέπει να αναφερθούμε στον υλικό χαρακτήρα του γραπτού κειμένου στην Ελλάδα, καθότι έχουμε διαπιστώσει ότι η scriptio continua καθιστά τη φωνητική απόδοση ουσιαστικά αναπόφευκτη. Η έλλειψη κενών διαστημάτων (καθώς και η έλλειψη μιας τυπο- ποιημένης ορθογραφίας) μετατρέπει κάθε ανάγνωση σε ηχητική δοκιμασία. Η έλλειψη αυτή καθορίζει, λοιπόν, με αρνητικό τρόπο την προφορικά εκτελούμενη ανάγνωση, που βρίσκεται συνεπώς εγγεγραμμένη στο κείμενο. Ας πάμε όμως βαθύτερα. Παίζοντας με τη γαλλική λέξη texte [κείμενο] (από το λατινικό textus , «ύφασμα»), θα έλεγα πως μπορεί να θεωρήσει κανείς ∏ ∞ƒ à ∞ ´ ∫∏ ∫ ∞ π ∫ §∞ ™ π ∫∏ ∂ §§∞¢∞ [ 61 ] 35. Γοργίας, απόσπ. 11, 8 Diels-Kranz. 36. Πίνδαρος , απόσπ. 152 Bowra, κτλ. 37. M. Charles, Rhétorique de la lecture , Παρίσι 1977, σ. 9.