Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

«ΑΠΟΠΟΥΒΡΩΜΟΚΟΠΑΕΤΣΙ» [DOUKIPUDONKTAN] διαβάζουμε στην πρώτη σελίδα του έργου Η Ζαζί στο μετρό του Raymond Queneau 30 . Στην προκειμένη περίπτωση βρισκό- μαστε μπροστά σε περισσότερες από μία ανωμαλίες: 1. Η φράση είναι γραμμένη σε scriptio continua (χαρακτηριστικό της αρχαιοελληνικής γραφής). 2. Ο τρόπος που είναι γραμμένη στα γαλλικά είναι φωνητικός και ανορθόγραφος, και 3. Ο τρόπος σύνταξής της είναι της κα- θομιλουμένης (η περίπτωση αυτή ίσχυε για κάθε ελληνική φράση προτού διαμορφωθεί το γραπτό ιδίωμα, που διέφερε αισθητά από την ομιλούμενη γλώσσα). Για τους τρεις αυτούς λό- γους, ο γάλλος αναγνώστης τα χάνει όταν βλέπει για πρώτη φορά τη φράση «DOUKIPU- DONKTAN». Στην πραγματικότητα, βρίσκεται στην ίδια θέση με τον έλληνα αναγνώστη της αρχαϊκής εποχής: μόνο με τη διαμεσολάβηση της φωνής του –αυτό φανερώνει η πείρα– έχει τη δυνατότητα να «αναγνωρίσει» κάτι που σε πρώτη ματιά τού φαίνεται ασαφές. Το μάτι του (εδώ τελειώνει η αναλογία) είναι φυσικό να είχε προτιμήσει την ακόλουθη, κανονικά διατυ- πωμένη, εκδοχή της ίδιας φράσης «[C’est] d’ où qu’ils puent, donc, tant?». Αναλυτικότερα: «C’est donc de quel endroit qu’ils dégagent tant d’odeur infecte?» [Μα από ποιo μέρος αναδί- δεται τόση αηδιαστική δυσωδία;] Με άλλα λόγια, η αναγνώριση που αναφέραμε αφορά τη γραφιστική ακολουθία των γραμμάτων (και όχι το κάθε γράμμα χωριστά). Ακριβέστερα, την αναγνώριση της γραφιστικής ακολουθίας των γραμμάτων ως γλώσσας. Ο αναγνώστης που προφέρει για πρώτη φορά την ακολουθία των γραμμάτων αναγνωρί- ζει, χάρη στην ακοή του, την ακολουθία αυτή ως γλώσσα και ίσως ενδόμυχα να αναφωνεί: «Α, ώστε αυτό ήθελε να πει!». Προτού ακόμα την αναγνωρίσει, με αυτό τον ταυτόχρονα προ- φορικό και ακουστικό τρόπο, είχε ενδεχομένως ταυτίσει τα γράμματα και είχε επισημάνει την ασυνήθιστη παρουσία των δύο K. H ταύτιση όμως των σημείων δεν είναι ακόμα ανάγνω- ση. Η αποφασιστική στιγμή, η στιγμή της αναγνώρισης, είναι η στιγμή που, χάρη στη φωνή που τα διαβάζει, αποκαλύπτεται ότι τα γράμματα, αδιευκρίνιστα σε πρώτη ματιά, ως προς το νόημά τους, και επομένως όμοια ακόμα με γράμματα διαλεγμένα στην τύχη, είναι φορείς νοήματος. Είναι η στιγμή που, σύμφωνα με την ελληνική προοπτική, τα αλφαβητικά σημάδια μετατρέπονται σε στοιχεία, σε «στοιχεία συστατικά μιας γλώσσας» και, για την ακρίβεια, σε «γράμματα που σχηματίζουν μια ακολουθία» 31 . Ο αναγνώστης θα αντιληφθεί, προφέροντας τα γράμματα, αν αυτά σχηματίζουν μια κατανοητή πρόταση ή όχι. Είναι αλήθεια ότι, εκτός από αυτά τα ρήματα που σημαίνουν «διαβάζω», η αρχαιοελληνι- κή διαθέτει και μερικά ακόμα που η έννοιά τους δεν αναφέρεται προφανώς στην προφορικά πραγματοποιούμενη ανάγνωση. Μετά την αρχαϊκή εποχή, η πράξη της ανάγνωσης μπορεί να εκφραστεί με ρήματα που σημαίνουν στην κυριολεξία «ξετυλίγω» ( ανελίσσειν 32 ), δηλαδή ένα βιβλίο, ή ακόμα «διέρχομαι» ( διεξιέναι 33 ) ή επίσης «συναντώ κάποιον», «συναναστρέ- φομαι κάποιον» ( εντυγχάνειν και συγγίγνεσθαι 34 ). Στην πλειονότητά τους όμως τα ελληνικά [ 60 ] π ™ Δ √ƒ π ∞ Δ ∏ ™ ∞¡∞ ° ¡ø ™ ∏ ™ ™ Δ √¡ ¢ À Δ π ∫√ ∫√ ™ª√ 30. R. Queneau, Η Ζαζί στο μετρό , μτφρ. Γ. Καταπόδη, Γράμματα, Αθήνα 1981. (Σ.τ.M.) 31. Anecdota Graeca , II, 793-795 Bekker· Liddel – Scott – Jones, στο λήμμα στοιχείο , ΙΙ, 1. 32. Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Ι, 6, 14. 33. Αισώπου Μύθοι , 276 Chambry. 34. Για τα δύο αυτά ρήματα, βλ. Chantraine, ό.π. , σσ. 122-126 και 118 αντίστοιχα. Για την έννοια «συναναστρέφομαι κάποιον», βλ. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι ( Βίος Σόλωνος ), 20, 4, και Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις , Ι, 2, 12 κτλ.