Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΖΗΣΕ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΣ
Πρώτη έκδοση Mάιος 2025 Επιμέλεια έκδοσης Μαρία Γονιδάκη Διόρθωση τυπογραφικών δοκιμίων Ηρακλής Καρελίδης Σχεδιασμός εξωφύλλου Γιώτα Αλεξάνδρου © 2024, Eκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ και Έλσα Νικολαΐδου ISBN 978-618-03-4378-6 ΒOΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 84378 Κ.Ε.Π. 6340, Κ.Π. 21626 Το παρόν έργο πνευµατικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Nόµου (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήµερα) και τις διεθνείς συµβάσεις περί πνευµατικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε µέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκµίσθωση ή δανεισµός, µετάφραση, διασκευή, αναµετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε µορφή (ηλεκτρονική, µηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκµετάλλευση του συνόλου ή µέρους του έργου. Eκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ Ιπποκράτους 118, 114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003500 metaixmio.gr • [email protected] Κεντρική διάθεση Ασκληπιού 18, 106 80 Αθήνα τηλ.: 210 3647433 Bιβλιοπωλεία ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ • Aσκληπιού 18, 106 80 Aθήνα τηλ.: 210 3647433 • Πολυχώρος, Ιπποκράτους 118, 114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003580, fax: 211 3003581
ΕΛΣΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΖΗΣΕ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΣ
Στη μητέρα μου, που μου δίδαξε την ελευθερία
9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.........................................................................13 Γιατί φιλοσοφούμε;..............................................................16 Φιλοσοφία: Από την πράξη στη θεωρία..................................19 Ο πλούτος των φιλοσόφων.................................................. 22 ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ.................................................................... 25 Ο δαίμονας της ευδαιμονίας.................................................27 Οι ανόητοι.......................................................................... 30 Περί ευθυμίας. .......................................................................33 ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: ΖΗΣΕ ΜΕ ΕΥΘΥΜΙΑ....................................... 39 ΣΩΚΡΑΤΗΣ......................................................................... 43 Διδασκαλία........................................................................ 45 Το πλοίο του Θησέα: Ποιος είμαι;..................................... 45 Όταν ο Σωκράτης διάβασε Ηράκλειτο...............................47 Ο δρόμος της ευδαιμονίας: Αρετή ή Κακία;...................... 50 Η «πόλη των χοίρων». Είναι ο παράδεισος αρκετός;............52 Σε ποιον θα εμπιστευτείς την ψυχή σου;............................55 Ο Πλάτωνας με τα μάτια του Λαέρτιου............................. 58
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 10 Ο φιλοσοφικός βίος............................................................61 Ο μάγειρας, ο γυμναστής και ο γιατρός: Ο πολιτικός βίος με τα μάτια του Σωκράτη.........................61 Η μουσική του Σωκράτη.................................................. 64 Σωκράτης ο μαστροπός...................................................67 Ο φιλοξενούμενος του Σωκράτη..................................... 70 Ήταν ο Σωκράτης ευτυχισμένος;..................................... 72 Γιατί αυτοκτόνησε ο Σωκράτης;........................................75 H αυτοκτονία στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία................ 78 Ο εσωτερικός διάλογος ως φιλοσοφική άσκηση................81 ΣΩΚΡΑΤΗΣ: ΓΝΩΡΙΣΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΟΥ.................................. 84 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ.................................................................... 87 Η θεωρία. .......................................................................... 89 Αριστοτέλης, ο πρωτοπόρος της αυτοβελτίωσης.............. 89 Ο σκοπός της ζωής..........................................................92 Η παιδεία αλλάζει κοινωνίες............................................ 94 Είναι τα παιδιά ευτυχισμένα;..........................................100 Αισθάνομαι, άρα υπάρχω...............................................102 Η ευδαιμονία βρίσκεται στον ελεύθερο χρόνο.................105 Τέλεια ευδαιμονία.........................................................108 Γενναιοδωρία: Η αρετή του πλούτου............................... 115 Επιλέγοντας τους εθισμούς μας...................................... 118 Ευδαιμονία: Μια κατάσταση μακριά από την τύχη........... 121 Η ευδαιμονία του πεθαμένου.........................................125 Ηδονή...............................................................................129 Περί ηδονής..................................................................129 Η αρετή της ηδονής. ..................................................... 131 Η παιδεία της ορθής ηδονής..........................................136
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 Γιατί οι άνθρωποι προτιμούν τις σωματικές ηδονές;......... 139 Τα ελαττώματα του σώματος..........................................144 Η ηδονή της Τραγωδίας.................................................146 Φιλία. ...............................................................................150 Δεν υπάρχει ευδαιμονία χωρίς φίλους.............................150 Θεόφραστος: Ο «άλλος εαυτός» του Αριστοτέλη.............154 Η φιλαυτία ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας.................. 157 Τι είναι καλύτερο; Να αγαπάς ή να αγαπιέσαι;..................160 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΜΕΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΦΙΛΙΑ.................................163 Η ΑΤΑΡΑΞΙΑ ΩΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ. .........................................169 ΚΥΝΙΚΟΙ Είναι ο Κυνισμός η νέα Οικολογία;........................................ 173 ΣΚΕΠΤΙΚΟΙ Αρχαίος Σκεπτικισμός: Όταν τίποτε δεν ενοχλεί.................... 177 ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ. ..................................................................... 181 Επιλέγοντας τις ηδονές μας................................................183 Λουκρήτιος: «Είναι γλυκό να κοιτάς τις συμφορές»................186 Ευγνωμοσύνη: Η άσκηση της συνειδητής ευδαιμονίας.........189 Λάθε βιώσας...................................................................... 192 Θυμάμαι τις ωραίες συζητήσεις μας....................................194 Για τον θάνατο χωρίς απογόνους.......................................... 197 Αφήνοντας πίσω τους αγαπημένους μας..............................200 ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: ΕΛΕΓΞΕ ΤΙΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΣΟΥ.............................203
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 12 ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ.....................................................................207 Μια ενοποιητική θεωρία.....................................................207 «Εύλογος εξαγωγή»: Η ζωή σαν ένα συμπόσιο...................... 210 ΣΕΝΕΚΑΣ...................................................................... 213 Στο στρατόπεδο του εχθρού........................................... 215 Αρετή ή Ηδονή; Στωικισμός ή Επικουρισμός;...................220 Τα ταξίδια ως θεραπεία της ανικανοποίητης ζωής............222 Οι αρχαίοι φιλόσοφοι ζουν για σένα................................225 «Τώρα κάθομαι;»............................................................227 Έχω ζήσει......................................................................230 Περί ανάπαυλας...............................................................233 Ανακτώντας τον χαμένο χρόνο.......................................236 Ο θάνατος του φίλου σου...............................................239 ΣΕΝΕΚΑΣ: ΖΗΣΕ ΣΥΝΕΙΔΗΤΑ...........................................243 ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ..................................................................247 «Σηκώνεις πανιά ενώ βυθίζεται το πλοίο;».......................249 Μόνος αλλά όχι έρημος.................................................252 «Δεν γεννήθηκες επειδή το θέλησες εσύ».......................255 Δεν έχασα. «Απέδωκα»..................................................257 ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ: ΤΙ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΣΟΥ;....................261 ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ.....................................................265 Τα εις εαυτόν: Η φιλοσοφία σε καιρό πολέμου...................267 Το ποτάμι της ζωής........................................................269 Οι «πρόχειροι» στοχασμοί του Μάρκου Αυρήλιου.............272 «Τι σκέφτεσαι τώρα;»......................................................275 Το πιο γαλήνιο μέρος είναι ο εαυτός σου..........................278 «Ένδον σκάπτε».............................................................280 «Η θέα από ψηλά»: Μια Στωική άσκηση...........................283 ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΚΕΨΕΩΝ...........287 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ............................................293
25 ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ Ο Δημόκριτος (περ. 460-370 π.Χ.), αν και σύγχρονος του Σωκράτη (470/469-399 π.Χ.), συγκαταλέγεται στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους. Η διάκριση αυτή δεν είναι βέβαια χρονολογική. Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, γνωστοί και ως Φυσικοί φιλόσοφοι, ήταν εν γένει εκείνοι που προσπάθησαν να απαντήσουν στα ίδια ερωτήματα που αφορούσαν τη σύσταση και τη λειτουργία του κόσμου. Έχοντας ως σκευή μια ισχυρή φιλοσοφική παραγωγή δύο αιώνων, ο Δημόκριτος έδωσε τη δική του απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα της «αρχής» των πάντων, αλλά διαμόρφωσε και ένα ηθικό πλαίσιο που οδηγεί στην ψυχική γαλήνη (τη δική του πρόταση για την ευδαιμονία), όπως φαίνεται και από τον τίτλο του έργου του Περί ευθυμίας. Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου επισκίασε τα υπόλοιπα έργα του που αφορούσαν την Ηθική, τα Μαθηματικά, τη Μουσική, αλλά και τομείς όπως η Ιατρική, η Μετεωρολογία και η Αστρονομία. Αν και πολυγραφότατος (έγραψε πάνω από εκατό έργα), η θεωρία του επέζησε μέσω αποσπασμάτων, και βέβαια στις δευτερογενείς πηγές των φιλοσόφων, που τη συζητούσαν για αιώνες,
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 26 επιχειρώντας κυρίως να την αποδομήσουν. Κανείς, εκτός από τον συνεχιστή της θεωρίας του Επίκουρο (τα έργα του οποίου είχαν την ίδια τύχη με του Δημόκριτου), δεν αποδέχτηκε ότι «ο κόσμος αποτελείται από άτομα που κινούνται αδιάκοπα στο κενό». Κι όμως. Η ατομική θεωρία επισφραγίζει πανηγυρικά τις προσπάθειες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων να εξηγήσουν το πρόβλημα της «αρχής» και τη δομή του κόσμου. Η –όχι τόσο γνωστή– ηθική θεωρία του Δημόκριτου στόχο έχει να οδηγήσει το άτομο σε ψυχική γαλήνη, να το απαλλάξει από φόβους και δεισιδαιμονίες. Κεντρική έννοια είναι η ευθυμία, η οποία θα αποτελέσει τη στάση του ανθρώπου απέναντι στα πράγματα. ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗ Δημόκριτος, Γνώμαι Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων Diels, Hermann, Die Fragmente der Vorsokratiker
27 Ο δαίμονας της ευδαιμονίας Άκου λοιπόν, Λούκιε, είπε ο Πίσωνας, γιατί πρέπει να απευθυνθώ σε σένα. Όλη η σημασία της φιλοσοφίας έγκειται, όπως λέει ο Θεόφραστος, στην απόκτηση μιας ευτυχισμένης ζωής. Γιατί όλοι φλεγόμαστε από την επιθυμία της ευτυχισμένης ζωής. Σε αυτό ο ξάδερφός σου και εγώ συμφωνούμε. Τώρα, αυτό που πρέπει να δούμε είναι αν μπορούν οι θεωρίες των φιλοσόφων να μας το δώσουν. Σίγουρα το υπόσχονται. Αν δεν είναι έτσι, γιατί ο Πλάτωνας ταξίδεψε στην Αίγυπτο για να μάθει αριθμητική και αστρονομία από βάρβαρους ιερείς; […] Γιατί ο ίδιος ο Πυθαγόρας διέσχισε την Αίγυπτο και επισκέφθηκε τους Πέρσες μάγους; Γιατί ταξίδεψε με τα πόδια μέσα από εκείνες τις απέραντες βαρβαρικές χώρες και διέσχισε τόσο πολλές θάλασσες; Γιατί έκανε το ίδιο και ο Δημόκριτος; Κικέρων, De finibus bonorum et malorum, V.29.86 Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (περ. 460-370 π.Χ.) ήταν σύγχρονος του Σωκράτη. Καταχρηστικά, ωστόσο, συγκαταλέγεται στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, κυρίως λόγω της ενασχόλησής του με τη φύση. Όσον αφορά τη ζωή του Δημόκριτου, θα πρέπει να περιμένουμε το ένατο και προτελευταίο βιβλίο του Διογένη Λαέρτιου
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 28 Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων για να αντλήσουμε βιογραφικές πληροφορίες και να μάθουμε ότι απέρριψε την πατρική περιουσία, κρατώντας το μικρότερο μερίδιο από τα αδέλφια του ώστε να πραγματοποιήσει τα ταξίδια του (Αίγυπτο, Περσία, Ινδία, Αιθιοπία) και να γνωρίσει τον κόσμο. Ο Λαέρτιος θα διηγηθεί πολλές ιστορίες για την «αδικία» που, κατά τον ίδιο, βάρυνε τη μοιρασιά της πατρικής κληρονομιάς, καθώς η περιουσία του Δημόκριτου (παρά τον λιτό του βίο) δεν στάθηκε αρκετή για να πραγματοποιήσει αυτά που ήθελε, με αποτέλεσμα να επιστρέψει στα Άβδηρα φτωχός και να τον συντηρεί ο αδελφός του. Αλλά ο Δημόκριτος δεν θα επέλεγε άλλου είδους βίο. Οι αναζητήσεις του δεν αφορούσαν μόνο τη δομή του κόσμου και τις φυσικές διεργασίες αλλά και τον σκοπό της ζωής. Επομένως, αν θέλουμε να αναζητήσουμε την πρώτη θεωρία «ευδαιμονίας» στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, θα πρέπει να ανατρέξουμε στα λιγοστά αποσπάσματα, κυρίως από δευτερογενείς πηγές, που μας κληροδότησαν αιώνες αργότερα οι μελετητές του, καθώς τα έργα του έχουν χαθεί. Ως εκ τούτου, ο Δημόκριτος γίνεται ο πρώτος «Προσωκρατικός» φιλόσοφος που στρέφει πραγματικά το ενδιαφέρον του στην Ηθική, χωρίς ωστόσο αυτό να του αποσπά την προσοχή από την έρευνα της φύσης, όπως συνέβη με τον Σωκράτη. Ο Διογένης Λαέρτιος θα μας προσφέρει μια εκδοχή που θέλει τον Αβδηρίτη φιλόσοφο να επισκέπτεται την Αθήνα και να συναντά τον Σωκράτη ‒ο οποίος δεν γνωρίζει τη φιλοσοφία του και τον αγνοεί (DK68 B116)‒, για να την αναιρέσει λίγο αργότερα με αφορμή μια άλλη πηγή, σύμφωνα με την οποία ο Δημόκριτος δεν επισκέφθηκε ποτέ την Αθήνα, επειδή δεν θα πήγαινε σε μια πόλη για να «λάβει δόξα», αλλά για να δοξαστεί η πόλη από τον ίδιο (9.37). Στη σύντομη σύνοψη της δημοκρίτειας φιλοσοφίας που παραθέτει ο Λαέρτιος, κομβικό σημείο καταλαμβάνει η αναφορά στην ηθική θεωρία του Δημόκριτου:
ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ 29 Σκοπός της ζωής είναι η ευθυμία (τέλος δ᾽ εἶναι τὴν εὐθυμίαν), η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή, όπως έχουν εκλάβει κάποιοι λανθασμένα, αλλά είναι η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή βρίσκεται σε γαλήνη και ηρεμία, χωρίς να ταράσσεται από κανέναν φόβο ή δεισιδαιμονία ή κάποιο άλλο πάθος. Την ίδια κατάσταση την ονομάζει εὐεστὼ και χρησιμοποιεί και άλλα ονόματα. Οι ιδιότητες των πραγμάτων υπάρχουν μόνο κατά σύμβαση, φύσει υπάρχουν τα άτομα και το κενό. Αυτές ήταν οι απόψεις του. Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, 9.45 Ο Δημόκριτος δεν θα χρησιμοποιήσει τον όρο «ευδαιμονία» –ούτε την «ευτυχία», λέξη με παρόμοιο περιεχόμενο–, αμφισβητώντας μια παράδοση αιώνων. Φαίνεται ότι θέλει να αποκλείσει τους εξωτερικούς παράγοντες –την τύχη ή τους «δαίμονες»– που οδηγούν τον άνθρωπο σε μια καλή ζωή. Το «εὐεστὼ» όπως και η «εὐθυμία» δηλώνουν την καλή «διάθεση» του ανθρώπου, την ηρεμία, που πηγάζει από την αυτάρκεια και οδηγεί στην αταραξία, το ίδιο και η «ἀθαμβία», λέξη που μας παραδίδει ο Κικέρων και την εξηγεί ως απαλλαγή από τον φόβο. Αλλά και η ευδαιμονία αναφέρεται από τον Δημόκριτο. Ένα απόσπασμα που παραδίδει ο Ιωάννης Στοβαίος, σχεδόν έξι αιώνες μετά τον Κικέρωνα, ρίχνει φως στη δημοκρίτεια ευ-δαιμονία: Η ευδαιμονία δεν κατοικεί στα κοπάδια των προβάτων ή στον χρυσό. Η κατοικία του δαίμονα (οἰκητήριον δαίμονος) είναι η ψυχή. Στοβαίος ΙΙ,1, 7, 3i
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 30 Οι ανόητοι Οι ανόητοι ζουν χωρίς να χαίρονται τη ζωή. Δημόκριτος (απ. 200) Γνωρίζουμε τον Δημόκριτο ως «Προσωκρατικό» φιλόσοφο, παρά το γεγονός ότι έζησε την ίδια εποχή με τον Σωκράτη (αλλά και με τον Ιπποκράτη και τον Θουκυδίδη). Ο όρος (εξαρχής προβληματικός) δηλώνει κυρίως την εμβριθή ενασχόληση του φιλοσόφου με τη φυσική φιλοσοφία, και ειδικότερα με το πρόβλημα της δομής του κόσμου, που τον οδήγησε στη σύλληψη του κόσμου ως αποτελούμενου από άτομα και κενό. Η ατομική θεωρία, ήδη από την αρχαιότητα, επισκίασε τις ηθικές αντιλήψεις του Αβδηρίτη, αν και το ηθικό του έργο καταλαμβάνει πολύ μεγάλο μέρος της έρευνάς του, που –εφόσον είμαστε βέβαιοι ότι ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε– κανένας έως τότε δεν είχε κατορθώσει. Έτσι, ο Δημόκριτος γίνεται ο πρώτος φιλόσοφος που έχει μια συγκροτημένη θεωρία για το ευ ζην, την «ευθυμία». Η φυσική θεωρία του Δημόκριτου –όσο ρηξικέλευθη και αν ήταν– σίγουρα δεν πέρασε απαρατήρητη, μολονότι είχε περισσότερους πολέμιους παρά υποστηρικτές. Την υιοθέτησε μόνο ο Επίκουρος, ο οποίος και την εξέλιξε, έως ότου γίνει αποδεκτή έπειτα από τις επιστημονικές ανακαλύψεις που επιβεβαίωσαν (προσωρινά) την εγκυρότητά της. Τι συνέβη όμως με την ηθική του θεωρία, η οποία προηγείται των άλλων φιλοσόφων; Τα ηθικά έργα του Δημόκριτου (από τα οποία ξεκινάει ο Διογένης Λαέρτιος τον κατάλογο της εργογραφίας του φιλοσόφου) δηλώνουν ότι ο συγγραφέας ενέκυψε στο ζήτημα της ευδαιμονίας, θέτοντας την «ευθυμία» σκοπό της ζωής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια συλλογή από «αξιώματα»
ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ 31 (γνῶμαι) που, παρά το παραποιημένο (δηλώνοντας τις πολιτικές του απόψεις;) όνομα του συγγραφέα (Δημοκράτους γνῶμαι), αποδίδεται στον Δημόκριτο. Δεν είναι η πρώτη φορά που απαντώνται στην αρχαιοελληνική γραμματεία παραινέσεις και εντολές υπό τη μορφή αποφθεγμάτων. Το Μαντείο των Δελφών, ο Ησίοδος, αλλά και ο Πυθαγόρας και ο Ηράκλειτος έχουν προηγηθεί. Ωστόσο, οι δημοκρίτειες «γνῶμαι» σκοπό έχουν να «θεραπεύσουν» τον κόσμο από τη νόσο της κακής ζωής, γι’ αυτό και ο φιλόσοφος παροτρύνει τους ανθρώπους να τον ακολουθήσουν. Η εισαγωγή αποσαφηνίζει και τον σκοπό του Δημόκριτου: Αν ακούσει κανείς αυτές εδώ τις διδασκαλίες μου (γνῶμαι) με σύνεση, θα επιτύχει πολλά πράγματα αντάξια ενός καλού ανθρώπου και θα αποφύγει πολλά ανάξια. (απ. 35) Η θεωρία του Δημόκριτου, ακόμα και με τη μορφή αξιωμάτων, αποτελεί μια συγκροτημένη θεωρία (Περί ευθυμίας), η οποία, παρόλο που δεν έτυχε προσοχής, δεν είναι υποδεέστερη όλων εκείνων που θα ακολουθήσουν. «Η τύχη είναι γενναιόδωρη αλλά αβέβαιη, ενώ η φύση είναι αυτάρκης…» (Στοβαίος ΙΙ, 9, 5), θα υποστηρίξει, για να το θέσει πιο ποιητικά: «Η τύχη παραθέτει ένα πολυτελές τραπέζι, αλλά η σωφροσύνη την αυτάρκεια» (απ. 210). Ο Δημόκριτος θα αποκλείσει τον παράγοντα τύχη από την ευτυχία, στην οποία θα προσδώσει ένα νέο όνομα που ανταποκρίνεται καλύτερα στον σκοπό της ζωής. Οι τραγωδίες διδάσκουν μέσα από τις συμφορές, αλλά για τον Δημόκριτο δεν χρειάζεται να μάθουμε από τα παθήματά μας: «Οι ανόητοι συνετίζονται με τις δυστυχίες» (απ. 54) και έχουν λανθασμένες απόψεις για τη ζωή. Οι ανόητοι δεν γνωρίζουν πώς να ζήσουν, και, παρόλο που δεν είναι ευχαριστημένοι από τη ζωή τους (απ. 200), επιθυμούν τη μακροβιότητα (απ. 201), ευχαριστιούνται
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ 32 από τα γηρατειά, γιατί φοβούνται τον θάνατο (απ. 205) και δεν μπορούν να ευχαριστήσουν κανέναν (απ. 204). Αλλά ο Δημόκριτος δεν θα κατακρίνει μόνο αλλά θα συστήσει και έναν τρόπο ζωής για να πετύχουμε την αταραξία της ψυχής. «Οι περισσότεροι γίνονται αγαθοί με την άσκηση παρά από τη φύση» (Στοβαίος ΙΙΙ, 29, 66, απ. 242), επομένως δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε τη φύση του ανθρώπου, που αποζητεί ολοένα και περισσότερα σε αντίθεση με τα ζώα. «Τα ζώα γνωρίζουν πόσα χρειάζονται, ο άνθρωπος όχι» (απ. 198). Άρα, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ποιος διάγει έναν ευτυχισμένο βίο: Ευτυχής είναι αυτός που αισθάνεται γαλήνη με λίγα χρήματα, ενώ δυστυχής είναι εκείνος που ακόμα και με τα πολλά δυσθυμεί. Στοβαίος ΙV, 39,17 (απ. 286) Ο Δημόκριτος έχει εμπιστοσύνη στην παιδεία που διαμορφώνει τον άνθρωπο. «Η παιδεία είναι στολίδι για τους ευτυχισμένους, ενώ για τους δυστυχισμένους καταφύγιο από τις συμφορές» (Στοβαίος ΙΙ, 31, 58, απ. 180). Η παιδεία, η μάθηση, η φρόνηση θα συμμετρήσουν τη ζωή, επιλέγοντας το ευχάριστο με τον ορθό τρόπο. Διότι: Ζωή χωρίς γιορτές είναι μακρύς δρόμος χωρίς πανδοχείο. (απ. 230)
ISBN: 978-618-03-4378-6 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. MHX/ΣΗΣ 84378 Ναι, διδάσκεται, και οι αρχαίοι φιλόσοφοι είναι οι πιο κατάλληλοι για να το κάνουν αυτό. Οι θεωρίες της ευτυχίας του Δημόκριτου, του Σωκράτη, του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και των Στωικών διαμορφώθηκαν στην αρχαιότητα, αλλά συνεχίζουν να εφαρμόζονται με επιτυχία στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Η φροντίδα του εαυτού, η θετική διάθεση απέναντι στη ζωή, η άσκηση της μεσότητας των αρετών, η καλλιέργεια της φιλίας, η οριοθέτηση της ηδονής, η εμπιστοσύνη στη δύναμη του νου είναι μόνο μερικές από τις προτάσεις των φιλοσόφων που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι, αντί να περιμένουμε στιγμές ευτυχίας, είναι στο χέρι μας να ζήσουμε μια ευτυχισμένη ζωή.
www.metaixmio.grRkJQdWJsaXNoZXIy MTY1MTE=