YUVAL NOAH HARARI Εικονογράφηση RICARD ZAPLANA RUIZ Μετάφραση ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ ΠΩΣ ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΦΙΛΟΙ BΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ ΕΜΕΙΣ
5.200 χρόνια πριν Επινοείται η γραφή στην πόλη Ουρούκ. 4.000 χρόνια πριν Οι κάτοικοι της Ουρούκ γράφουν την ιστορία του Γκιλγκαμές που πολέμησε τον θάνατο. 2.500 χρόνια πριν Γέννηση των πόλεων της Εφέσου, της Καρχηδόνας και της Ρώμης. 2.300 χρόνια πριν Η Έφεσος χτίζει τον ναό της Άρτεμης, η Καρχηδόνα κατασκευάζει μια τεράστια αγορά και η Ρώμη δημιουργεί έναν πανίσχυρο στρατό. 2.170 χρόνια πριν Οι Ρωμαίοι καταστρέφουν την Καρχηδόνα και αργότερα τη χτίζουν ξανά. 1.830 χρόνια πριν Ο Καρχηδόνιος Σεπτίμιος Σεβήρος γίνεται αυτοκράτορας της Ρώμης. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
1.810 χρόνια πριν Οι κάτοικοι της Καρχηδόνας και της Εφέσου γίνονται Ρωμαίοι. 1.650 χρόνια πριν Οι Ρωμαίοι γίνονται χριστιανοί. 1.630 χρόνια πριν Χριστιανοί στην Καρχηδόνα αποφασίζουν ποιες ιστορίες θα μπουν στη Βίβλο και χριστιανοί στην Έφεσο καταστρέφουν τον ναό της Άρτεμης. 1.570 χρόνια πριν Οι Βάνδαλοι βανδαλίζουν τη Ρώμη. 1.325 χρόνια πριν Οι μουσουλμάνοι καταστρέφουν την Καρχηδόνα. 770 χρόνια πριν Ο Μογγόλος Χαν θέλει να μάθει ποια ιστορία πρέπει να πιστεύουν όλοι.
Εικονογράφηση RICARD ZAPLANA RUIZ Μετάφραση ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ YUVAL NOAH HARARI ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ ΕΜΕΙΙΣ ΠΩΣ ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΦΙΛΟΙ BΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ
Κείμενα: Yuval Noah Harari Εικονογράφηση: Ricard Zaplana Ruiz C.H. Beck & dtv: Επιμέλεια έκδοσης: Susanne Stark, Sebastian Ullrich Sapienship Storytelling: Παραγωγή και διεύθυνση: Itzik Yahav Διεύθυνση και επιμέλεια: Naama Avital Προώθηση και δημόσιες σχέσεις: Naama Wartenburg Επιμέλεια και διαχείριση έργου: Ariel Retik Βοηθοί έρευνας: Jason Parry, Jim Clarke, Zichan Wang, Dor Shilton, Ray Brandon Διόρθωση: Adriana Hunter Εσωτερικός σύμβουλος: Adi Moreno Σχεδιασμός: Hanna Shapiro www.sapienship.co Σχεδιασμός εξωφύλλου: Hanna Shapiro Εικονογράφηση εξωφύλλου: Ricard Zaplana Ruiz Τίτλος πρωτοτύπου: Unstoppable Us: How enemies become friends. Copyright © 2024 Yuval Noah Harari. ALL RIGHTS RESERVED. © για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια – Μεταίχμιο e-mail: [email protected] Πρώτη έκδοση: Μάιος 2025 ISBN: 978-618-87685-0-5 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 96850 Κ.Π. 21620 Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης Επιμέλεια έκδοσης: Θοδωρής Τσώλης, Βικτωρία Λέκκα Διόρθωση τυπογραφικών δοκιμίων: Κατερίνα Λελούδη Σελιδοποίηση: Γιώτα Μπόμπου Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Κωλέττη 31, 106 77 Αθήνα τηλ.: 210 3806305 alexandria-publ.gr Εκδόσεις Μεταίχμιο Ασκληπιού 18, 106 80 Αθήνα τηλ. 210 3647433 Πολυχώρος, Ιπποκράτους 118, 114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003580, fax: 211 3003581 metaixmio.gr Το παρόν έργο πνευµατικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Nόµου (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήµερα) και τις διεθνείς συµβάσεις περί πνευµατικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε µέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκµίσθωση ή δανεισµός, µετάφραση, διασκευή, αναµετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε µορφή (ηλεκτρονική, µηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκµετάλλευση του συνόλου ή µέρους του έργου.
Σε όλα τα πλάσματα – αυτά που χάθηκαν, αυτά που ζουν ακόμη κι αυτά που θα έρθουν. Οι πρόγονοί μας έκαναν τον κόσμο αυτό που είναι. Εμείς μπορούμε να αποφασίσουμε πώς θα γίνει στο μέλλον. Yuval Noah Harari
Εισαγωγή.................................................. 12 ΚΕΦΆΛΑΙΟ 1: ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ........................ 17 ΚΕΦΆΛΑΙΟ 2: ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ...................... 39 ΚΕΦΆΛΑΙΟ 3: ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΚΑΚΩΝ...................... 65 ΚΕΦΆΛΑΙΟ 4: ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Ευχαριστίες............................................... 154 Σχετικά με αυτό το βιβλίο................................... 155 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1_ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ
ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ 19 ΔΙΑΣΧΊΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΝΕΡΆ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ Πριν από 15.000 χρόνια δεν υπήρχε ούτε Καναδάς ούτε Ελλάδα, ούτε Νέα Υόρκη ούτε Αθήνα. Υπήρχαν όμως ήδη μερικά βασίλεια και κάποιες πόλεις – εκείνη την εποχή η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου ήταν μάλλον η Ουρούκ. Οι κάτοικοί της μιλούσαν σουμεριακά και πίστευαν σε πολλούς θεούς, οι οποίοι έχουν πλέον ξεχαστεί εντελώς, όπως η Ινάνα, ο Άνου και ο Ένκι. Οι κάτοικοι της Ουρούκ έλεγαν διάφορες ενδιαφέρουσες ιστορίες για τους θεούς τους, όπως και για τον λαό και την πόλη τους. Η αφήγηση ιστοριών ήταν πολύ σημαντική, επειδή, αν όλοι ήξεραν και πίστευαν τις ίδιες ιστορίες, αυτό τους έδενε μεταξύ τους και τους βοηθούσε να συνεργάζονται. Η αφήγηση ιστοριών κάνει τους ανθρώπους πολύ πιο δυνατούς από όλα τ’ άλλα ζώα. Για να καταλάβετε πώς μας κάνουν δυνατούς οι ιστορίες και η συνεργασία, αρκεί απλώς να μας συγκρίνετε με άλλα ζώα – ας πούμε με τους χιμπατζήδες. Δέκα χιμπατζήδες μπορούν να γίνουν καλοί φίλοι και να βοηθάει ο ένας τον άλλο να βρουν μπανάνες, να κυνηγήσουν ένα γουρουνάκι ή να διώξουν μια λεοπάρδαλη. Όμως χίλιοι χιμπατζήδες είναι αδύνατο να συνεργαστούν, επειδή δε γνωρίζονται αρκετά καλά μεταξύ τους. Φανταστείτε ότι στριμώχνετε χίλιους χιμπατζήδες σε ένα μέρος και τους δίνετε έναν τεράστιο σωρό μπανάνες να τις μοιραστούν. Τι νομίζετε ότι θα συνέβαινε; Πολύ σύντομα θα φώναζαν όλοι όσο πιο δυνατά μπορούσαν, θα έτρεχαν γύρω γύρω μανιασμένοι ή θα χτυπούσαν ο ένας τον άλλο. Αν μιλούσατε τη γλώσσα τους, θα μπορούσατε να ρωτήσετε έναν από αυτούς: «Γιατί τσακώνεστε; Οι μπανάνες φτάνουν για όλους». «Ναι» μπορεί να απαντούσε ο χιμπατζής «αλλά τους περισσότερους απ’ αυτούς εδώ δεν τους έχω ξαναδεί στη ζωή μου. Πώς να τους
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ 3 20 εμπιστευτώ; Μπορεί να θέλουν να με σκοτώσουν και να κρατήσουν όλες τις μπανάνες για λογαριασμό τους». Εμείς οι άνθρωποι είμαστε διαφορετικοί. Ανακαλύψαμε πριν από πολύ καιρό πώς να συνεργαζόμαστε σε μεγάλες ομάδες και πώς να χρησιμοποιούμε τις ιστορίες για να φτιάχνουμε πόλεις και βασίλεια. Εφόσον όλοι πιστεύουν στην ίδια ιστορία –για τους μεγάλους θεούς Ινάνα και Άνου, ας πούμε–, ακόμα κι ένα εκατομμύριο άνθρωποι μπορούν να συνεργαστούν και να συμφωνήσουν στους κανόνες που πρέπει να ακολουθούν όλοι. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Ουρούκ έλεγαν μια ιστορία ότι η θεά Ινάνα έβγαλε έναν κανόνα που έλεγε ότι δεν πρέπει να σκοτώνεις τους ανθρώπους και να κλέβεις το φαγητό τους. Όλοι οι κάτοικοι της Ουρούκ πίστευαν αυτή την ιστορία, κι έτσι προσπαθούσαν να τηρούν αυτούς τους κανόνες και μπορούσαν να εμπιστεύονται τους άλλους κατοίκους της πόλης ότι δε θα τους σκοτώσουν και δε θα τους κλέψουν το φαγητό. Αλλά η πιο σημαντική ιστορία που ένωνε τους κατοίκους της Ουρούκ δεν είχε να κάνει με την Ινάνα ή τον Άνου ή με άλλους θεούς. Είχε σχέση με έναν ήρωα, τον Γκιλγκαμές. Ξέρουμε την ιστορία του Γκιλγκαμές επειδή οι αρχαιολόγοι που έκαναν ανασκαφές στην περιοχή της Ουρούκ βρήκαν αρχαίες πινακίδες χιλιάδων ετών, πάνω στις οποίες ήταν γραμμένη η ιστορία του Γκιλγκαμές. Μια φορά κι έναν καιρό, έλεγε η ιστορία, ζούσε κάποιος που λεγόταν Γκιλγκαμές. Ήταν ο πιο γενναίος άντρας σ’ όλο τον κόσμο. Έγινε βασιλιάς της Ουρούκ, πολέμησε με πολλά τέρατα, σκότωσε ακόμα και τον γίγαντα Χουμπάμπα. Μια μέρα ο καλύτερος φίλος του Γκιλγκαμές, ο Ενκίντου, πέθανε. Ο Γκιλγκαμές κάθισε δίπλα στη σορό του και τη φυλούσε για εφτά μερόνυχτα, μέχρι που κάποια στιγμή είδε ένα σκουλήκι να πέφτει από το ρουθούνι του φίλου του. Αυτό το μικρό σκουλήκι τρόμαξε τον Γκιλγκαμές περισσότερο απ’ ό,τι ο γίγαντας Χουμπάμπα. Ο Γκιλγκαμές συνειδητοποίησε ότι αυτό που είχε συμβεί στον Ενκίντου θα συνέβαινε μια μέρα και στον ίδιο. Θα πέθαινε και τα σκουλήκια θα έτρωγαν το σώμα του – τα δυνατά του μπράτσα, τον εγκέφαλο και τη μύτη του. Τι νόημα είχε, λοιπόν, όλος αυτός ο πλούτος, η δύναμη και η δόξα; Γιατί να
21 τα επιζητά κανείς αυτά, αφού στο τέλος θα γίνει τροφή για τα σκουλήκια; Ο Γκιλγκαμές αποφάσισε ότι έπρεπε να νικήσει τον θάνατο. Έφυγε από την Ουρούκ και άρχισε να ταξιδεύει από χώρα σε χώρα, αναζητώντας έναν τρόπο να νικήσει τον θάνατο. Ήρθε αντιμέτωπος με πολλούς κινδύνους, σκότωσε πολλά τέρατα, πολέμησε με τους φρικτούς ανθρώπους-σκορπιούς και, τελικά, άκουσε για κάποιον που ίσως να γνώριζε το μυστικό της αιώνιας ζωής. Υπήρχε ένας άντρας που λεγόταν Ουτναπιστίμ, τον οποίο αγαπούσαν τόσο πολύ η Ινάνα, ο Άνου και όλοι οι άλλοι θεοί, που του έδωσαν το δώρο της αθανασίας. Αλλά ο Ουτναπιστίμ ζούσε πέρα από τον μεγάλο ωκεανό, που κανείς δεν μπορούσε να διασχίσει, επειδή τα νερά του ήταν θανάσιμα. Όποιος άγγιζε έστω και μια σταγόνα από τα Νερά του Θανάτου πέθαινε αμέσως. Πώς θα γινόταν να τα περάσει ο Γκιλγκαμές; Ευτυχώς, ο Γκιλγκαμές απέκτησε έναν καινούριο φίλο –τον Ουρσανάμπι–, που είχε βάρκα. Ωστόσο, ακόμα και με τη βάρκα του Ουρσανάμπι, πώς θα κατάφερνε ο Γκιλγκαμές να διασχίσει τα Νερά του Θανάτου χωρίς να αγγίξει το νερό ή να πιτσιλιστεί καθώς θα κωπηλατούσε; Έτσι, ο Γκιλγκαμές πήρε ένα πουκάμισο και το έκανε πανί. Στάθηκε στη μέση της βάρκας και χρησιμοποίησε το τεράστιο σώμα του και τα δυνατά του χέρια σαν κατάρτι και σαν σκοινί για το πανί. Ο Γκιλγκαμές είχε μόλις επινοήσει το πρώτο ιστίο και το χρησιμοποίησε για να διασχίσει τα Νερά του Θανάτου χωρίς να κωπηλατήσει ή να αγγίξει το νερό ούτε μία φορά. Όταν συνάντησε τελικά τον Ουτναπιστίμ και τον ρώτησε ποιο είναι το μυστικό της αιώνιας ζωής, εκείνος του μίλησε για ένα θαυματουργό φυτό που φυτρώνει στον βυθό μιας άλλης θάλασσας, της Θάλασσας της Ζωής. «Αν φας αυτό το μικρό φυτό» είπε ο Ουτναπιστίμ «θα γίνεις αθάνατος! Πρόσεχε όμως – υπάρχει μόνο ένα τέτοιο φυτό σ’ ολόκληρο τον κόσμο, κι αν το χάσεις, δε θα μπορέσεις ποτέ να ξεφύγεις από τον θάνατο». Ο Γκιλγκαμές έδεσε βαριές πέτρες στα πόδια του και βούτηξε στον βυθό της Θάλασσας της Ζωής, όπου βρήκε το φυτό. Το πήρε και το έβγαλε στη στεριά. Αλλά, πριν το φάει, κάτι του απέσπασε την προσοχή
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ 3 22 για μια στιγμή κι ένα φίδι έκλεψε το φυτό και το κατάπιε. Το φίδι άλλαξε δέρμα, έγινε ξανά νέο και έζησε για πάντα, ενώ ο Γκιλγκαμές αναγκάστηκε να γυρίσει στην Ουρούκ με άδεια χέρια. Μόνο τότε αποδέχτηκε ότι δεν υπήρχε τρόπος να ξεφύγει από τον θάνατο. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να νικήσει τον θάνατο, κανείς δεν μπορεί να σταματήσει τον χρόνο, κανείς δεν μπορεί να αποτρέψει την αλλαγή. Όπως ο Γκιλγκαμές, έτσι και η πόλη της Ουρούκ τελικά πέθανε. Όλα τα κτίριά της γκρεμίστηκαν και οι δρόμοι της έμειναν έρημοι. Σήμερα κανείς δε ζει εκεί, εκτός από αράχνες, σκορπιούς και σαύρες… και μερικούς αρχαιολόγους που σκάβουν στα ερείπια για να βρουν ενδιαφέροντες θησαυρούς από το παρελθόν, όπως οι πινακίδες με την ιστορία του Γκιλγκαμές. Μπορεί η Ουρούκ να μην υπάρχει πια, μας άφησε όμως μερικά σημαντικά δώρα: όχι μόνο την ιστορία του Γκιλγκαμές αλλά και την ίδια τη γραφή. Γιατί στην Ουρούκ επινόησαν για πρώτη φορά τη γραφή οι άνθρωποι. Το ότι διαβάζετε σήμερα αυτό το βιβλίο, αλλά και εφημερίδες, ηλεκτρονικά μηνύματα και ιστοσελίδες, το οφείλετε στους κατοίκους της Ουρούκ. ΠΈΡΑ ΑΠΌ ΤΑ ΣΎΝΟΡΑ Ενώ η Ουρούκ πέθαινε, άλλες πόλεις και βασίλεια γεννιόντουσαν. Καθένα είχε τη δική του γλώσσα, τους δικούς του θεούς και τις δικές του ιστορίες για ήρωες, θεούς και την απαρχή του κόσμου. Οι ιστορίες αυτές ήταν ζωτικής σημασίας, επειδή ένωναν όλους τους ανθρώπους στο βασίλειο, όπως ακριβώς οι ιστορίες για τη θεά Ινάνα και τον βασιλιά Γκιλγκαμές ένωναν τους ανθρώπους της Ουρούκ. Αλλά, όσο μεγάλο κι αν ήταν το βασίλειο, πάντα είχε σύνορα, πέρα από τα οποία ζούσαν ξένοι, που πίστευαν σε άλλες ιστορίες.
ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ 23 Τι γινόταν, λοιπόν, όταν συναντιόντουσαν ξένοι άνθρωποι, που ζούσαν σε διαφορετικές χώρες και πίστευαν σε διαφορετικές ιστορίες; Απλώς πολεμούσαν ή μήπως έβρισκαν έναν τρόπο να συνεννοηθούν; Κι αν ήταν έτσι, πώς τα κατάφερναν; Οι άνθρωποι φοβούνται το διαφορετικό. Φοβούνται τους ξένους, τα άγνωστα μέρη, τα παράξενα φαγητά και τις ανοίκειες ιδέες. Μπορεί ακόμα και να σκέφτονται: Αν πάμε πέρα από τα σύνορα της χώρας μας, μπορεί να μας σκοτώσει κάποιος ξένος. Συγχρόνως όμως τους τραβάνε τα μακρινά μέρη. Στο κάτω κάτω, αυτά που ήδη ξέρεις μπορεί να γίνουν βαρετά, το άγνωστο όμως είναι συναρπαστικό! Τόσα εκπληκτικά πράγματα μπορεί να βρίσκονται εκεί, πέρα από τον ορίζοντα. Είναι πιθανό να ανακαλύψεις θησαυρούς και θαύματα, να γευτείς υπέροχα φαγητά και να κάνεις καινούριους φίλους. Μπορεί ακόμα και να συναντήσεις κάποιον που να γνωρίζει το μυστικό της ζωής! Γι’ αυτό λοιπόν, παρά τους φόβους μας, πάντα υπήρχαν κάποιοι άνθρωποι που είχαν την παρόρμηση να φύγουν από το σπίτι τους, να διασχίσουν σύνορα και να ταξιδέψουν μακριά. Για να καταλάβουμε τι συνέβαινε όταν οι άνθρωποι ταξίδευαν μακριά και συναντούσαν ξένους, ας κάνουμε ένα ταξίδι με τη φαντασία μας. Φανταστείτε ένα αγόρι με το όνομα Ηράκλειτος, που ζούσε σε μια πόλη που λεγόταν Έφεσος πάνω από 2.200 χρόνια πριν και το οποίο ήταν έτοιμο να φύγει από την πόλη του για πρώτη φορά και να ταξιδέψει μαζί με τον πατέρα του με πλοίο μέχρι τη μακρινή πόλη της Καρχηδόνας. Την αρχαία εποχή πολλοί άνθρωποι έκαναν τέτοια ταξίδια και γνωρίζουμε από αρχαία τεκμήρια και αρχαιολογικές ανακαλύψεις πώς ήταν οι πόλεις της Εφέσου και της Καρχηδόνας, τι είδους πλοία χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι της εποχής και τι λογής ιστορίες έλεγαν. Φυσικά, ο Ηράκλειτος δεν είναι υπαρκτό πρόσωπο κι αυτά που λέμε για εκείνον δε συνέβησαν πραγματικά. Ωστόσο, η Έφεσος και η Καρχηδόνα υπήρξαν. Σήμερα είναι και οι δύο σωροί από ερείπια γεμάτα αράχνες, σαύρες και αρχαιολόγους – σαν την Ουρούκ. Αλλά πριν από 2.200 χρόνια η Καρχηδόνα ήταν μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου, φημισμένη για την αγορά της. Έμποροι από πολλές άλλες πόλεις και χώρες πήγαιναν εκεί για να αγοράσουν
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ 3 και να πουλήσουν διάφορα προϊόντα και γνωρίζουμε ότι ορισμένοι έμποροι έκαναν το ταξίδι αυτό από την Έφεσο. Η Έφεσος ήταν επίσης μια πολύ σημαντική πόλη, διάσημη για τον όμορφο ναό της θεάς Άρτεμης. Εκείνο τον καιρό στην Έφεσο κατοικούσαν Έλληνες που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Πού θα έπρεπε, λοιπόν, να πάτε σήμερα για να επισκεφτείτε τα ερείπια του όμορφου ναού της Άρτεμης; Στην Ελλάδα; Όχι, θα έπρεπε να πάτε στην Τουρκία, επειδή πριν από 2.200 χρόνια υπήρχαν πολλές ελληνικές πόλεις εκεί που στις μέρες μας είναι οι ακτές της Τουρκίας. Μπερδεμένο, ε; Αλλά έτσι λειτουργεί η ιστορία: Άνθρωποι, πόλεις και θρησκείες αλλάζουν συνεχώς. ΜΟΝΌΦΘΑΛΜΟΙ ΓΊΓΑΝΤΕΣ Φανταστείτε ότι ο Ηράκλειτος, προτού φύγει από την Έφεσο για να ταξιδέψει στην Καρχηδόνα, πήγε στον ναό της Άρτεμης για να ζητήσει από τη θεά να τον προστατεύει στα ταξίδια του. Η Άρτεμη ήταν η θεά της φύσης, των άγριων ζώων, των φυτών και των παιδιών. Οι άνθρωποι έλεγαν ότι μπορούσε να πετάει στον αέρα, να βλέπει και να ακούει ό,τι συνέβαινε εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, ακόμα και να δημιουργεί ζώα και φυτά. Έλεγαν επίσης ότι μπορούσε να ελέγχει φρικτές αρρώστιες και πως όταν θύμωνε ήταν τρομερή: Είχε ένα μαγικό τόξο, κι αν κάποιοι άνθρωποι της προκαλούσαν θυμό, τους έριχνε από τον ουρανό βέλη ασθένειας, κι εκεί-
ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ νοι αρρώσταιναν ένας ένας και πέθαιναν. Έτσι, ο Ηράκλειτος προσευχήθηκε στην Άρτεμη να τον προστατεύει από τις αρρώστιες, τα άγρια ζώα, τις θύελλες και άλλα δεινά. Ο ναός της Άρτεμης ήταν το μεγαλύτερο κτίσμα που είχε δει ποτέ ο Ηράκλειτος. Στην πραγματικότητα, ήταν το μεγαλύτερο κτίσμα που είχε δει σχεδόν οποιοσδήποτε εκείνη την εποχή. Πολλοί πήγαιναν στην Έφεσο από όλα τα μέρη του κόσμου απλώς για να δουν τον ναό της Άρτεμης, ο οποίος θεωρούνταν ένα από τα Εφτά Θαύματα του Κόσμου (τα υπόλοιπα έξι ήταν κι εκείνα ιδιαιτέρως μεγάλα και όμορφα κτίσματα και αγάλματα). Ο ναός είχε μήκος περίπου 115 μέτρα, πλάτος 55 και ύψος 30. Ήταν μεγάλος σαν ένα σημερινό γήπεδο ποδοσφαίρου! Είχε κατασκευαστεί από λαμπερό λευκό μάρμαρο και είχε 120 μαρμάρινους κίονες. Στο εσωτερικό του υπήρχε ένα τεράστιο, όμορφο άγαλμα της θεάς Άρτεμης, το οποίο ήταν καλυμμένο με χρυσάφι και ασήμι. Οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με πολλά ακόμα αγάλματα, ζωγραφιές και πολύτιμους λίθους. Αφού προσευχήθηκε στην Άρτεμη στον ναό, ο Ηράκλειτος πήγε να αποχαιρετίσει το άλλο αγαπημένο μέρος του στην Έφεσο, το θέατρο. Το θέατρο ήταν ένα ακόμα μεγάλο κτίριο με πολλούς μαρμάρινους κίονες, όπου ηθοποιοί έπαιζαν έργα για θεούς και ήρωες που ζούσαν διάφορες περιπέτειες. Ο Ηράκλειτος λάτρευε να παρακολουθεί αυτά τα έργα και φανταζόταν ότι μια μέρα θα γινόταν και ο ίδιος ένας ήρωας και θα ζούσε μια περιπέτεια. Ίσως μάλιστα κάποιος να έγραφε ένα έργο γι’ αυτόν!
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ 3 26 Στον δρόμο για το θέατρο, συνάντησε μια παρέα φίλων του. Τον αναζητούσαν για να τον αποχαιρετίσουν. Θα περνούσαν μήνες μέχρι να πάει στην Καρχηδόνα και να επιστρέψει, και τον καιρό εκείνο δεν υπήρχαν τηλέφωνα ή υπολογιστές, επομένως, όταν κάποιος πήγαινε ένα τέτοιο ταξίδι, δεν μπορούσε να επικοινωνήσει με τους φίλους του για μεγάλο διάστημα. Μπορεί να μη μιλούσαν ποτέ ξανά. «Γιατί φεύγεις, Ηράκλειτε;» τον ρώτησαν οι φίλοι του. «Ο πατέρας μου σαλπάρει σήμερα για Καρχηδόνα και θέλει να πάω κι εγώ μαζί του». «Μην πας!» φώναξε ένα αγόρι. «Είναι επικίνδυνο! Δεν το ξέρεις ότι ο κόσμος έξω από την Έφεσο είναι γεμάτος φοβερά τέρατα, όπως οι γιγάντιοι Κύκλωπες; Έχω ακούσει ότι έχουν ύψος τέσσερα μέτρα, έχουν ένα μόνο μάτι στη μέση του μετώπου τους και τρώνε ανθρώπους!» «Κι εγώ το ’χω ακούσει αυτό» φώναξε ένα κοκκινομάλλικο κορίτσι. «Όπως επίσης έχω ακούσει ότι υπάρχουν μάγισσες που σε παρασέρνουν στο σπίτι τους, σου δίνουν να φας τα πιο νόστιμα φαγητά, αλλά βάζουν στο φαγητό κάποιο φίλτρο κι όταν το τρως γίνεσαι γουρούνι!» «Ακριβώς!» συμφώνησε το πρώτο αγόρι, μιλώντας με τέτοια έξαψη, που άρχισε να τρέχει λίγο η μύτη του. «Άσε που υπάρχουν και οι Σειρήνες! Είναι θαλασσοπούλια με ανθρώπινο κεφάλι, που κατοικούν σε άγρια βράχια λίγο κάτω απ’ τα κύματα. Όταν βλέπουν να περνάει κάποιο πλοίο, σηκώνουν το ανθρώπινο κεφάλι τους και αρχίζουν να λένε τα πιο μαγευτικά τραγούδια. Αν ακούσεις το τραγούδι τους, δεν μπορείς ν’ αντισταθείς. Πηγαίνεις με το πλοίο πιο κοντά για ν’ ακούσεις… και μπαμ! Χτυπάς στα βράχια, το πλοίο βουλιάζει και οι Σειρήνες σού ορμάνε και σε κάνουν κομμάτια!» «Δεν τα φοβάμαι όλ’ αυτά!» απάντησε ο Ηράκλειτος, παρόλο που είχε αρχίσει να νιώθει κάπως άβολα. «Αν έρθουν να με φάνε οι Κύκλωπες ή οι Σειρήνες, θα βγάλω το σπαθί μου και θα τους το καρφώσω στην κοιλιά!» «Μην είστε σαχλοί» είπε ένα άλλο κορίτσι. «Ούτε Κύκλωπες υπάρχουν ούτε Σειρήνες. Αυτά είναι απλώς παραμύθια που λένε οι άνθρωποι για μέρη στα οποία δεν έχουν πάει ποτέ. Φαντάζομαι ότι και αυτοί που ζουν σε άλλες
ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ χώρες θα λένε τρομαχτικά παραμύθια για μας, ότι η Έφεσος είναι γεμάτη γίγαντες και μάγισσες που τρώνε ανθρώπους. Στην πραγματικότητα ωστόσο, όπου και να πας στον κόσμο, θα βρεις ανθρώπους σαν κι εμάς». Το κορίτσι, βέβαια, είχε δίκιο. Οι Κύκλωπες, οι Σειρήνες και τα άλλα τέρατα υπήρχαν μόνο στις ιστορίες που επινοούσαν κι έλεγαν αναμεταξύ τους οι άνθρωποι. Ένας ιδιαίτερα καλός παραμυθάς εκείνης της εποχής λεγόταν Όμηρος και είχε συνθέσει δύο πολύ γνωστές ιστορίες: την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Στην Ιλιάδα αφηγούνταν την ιστορία ενός στρατού Ελλήνων, με αρχηγούς τους ήρωες Αγαμέμνονα, Μενέλαο και Οδυσσέα, που κατέκτησε την πόλη της Τροίας. Στην Οδύσσεια περιέγραφε τα ταξίδια που έκανε αργότερα ο Οδυσσέας στον κόσμο, στα οποία συνάντησε Κύκλωπες, Σειρήνες, μάγους και μάγισσες. Πρέπει να έχετε ακούσει κάποιες απ’ αυτές τις ιστορίες, κι αν θέλετε, μπορείτε ακόμα και σήμερα να διαβάσετε ολόκληρη την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. «Δεν αποκλείεται» συμφώνησε το αγόρι που του έτρεχε η μύτη «οι Κύκλωπες και οι Σειρήνες να είναι φανταστικές ιστορίες που επινόησαν οι άνθρωποι. Παρ’ όλ’ αυτά όμως, είναι επικίνδυνο να πηγαίνεις σε ξένα
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟΙ 3 μέρη. Μπορεί οι ξένοι να είναι άνθρωποι, αλλά είναι επικίνδυνοι όσο και οι Κύκλωπες!». «Σωστά» πρόσθεσε η Κοκκινομάλλα. «Έχω ακούσει ότι ο κόσμος είναι γεμάτος εχθρούς και πειρατές και –το χειρότερο– Ρωμαίους! Θα σε ληστέψουν και θα σε σκοτώσουν, Ηράκλειτε». «Μα εγώ πηγαίνω στην Καρχηδόνα» διαμαρτυρήθηκε ο Ηράκλειτος. «Δεν έχει Ρωμαίους στην Καρχηδόνα. Μόνο Καρχηδόνιους». «Όπως και να ’χει» είπε ο Μυξιάρης «θα είναι επικίνδυνα για σένα εκεί. Έχουν πολύ παράξενους κανόνες και, επειδή εσύ δεν τους ξέρεις, μπορεί να παραβείς κάποιον και να σε τιμωρήσουν. Ίσως να έχουν έναν κανόνα που λέει ότι δεν επιτρέπεται να φταρνίζεσαι στον δρόμο, οπότε με ένα αθώο φταρνισματάκι σε ρίχνουν στη φυλακή ή σε σκοτώνουν. Και δεν μπορείς να τους ρωτήσεις για τους παράξενους κανόνες, γιατί δε μιλάς τη γλώσσα τους. Εδώ στην Έφεσο όλοι μιλάνε ελληνικά, αλλά στην Καρχηδόνα δεν τα μιλάει κανείς. Μιλάνε μια γλώσσα που λέγεται φοινικική. Δεν ξέρεις ούτε λέξη στα φοινικικά. Πώς θα τα βγάλεις πέρα;». «Και τι θα τρως εκεί;» πρόσθεσε η Κοκκινομάλλα. «Θα έχουν μάλλον παράξενα και αηδιαστικά φαγητά. Έχω ακούσει ότι τρώνε σάπια ψάρια!» «Και δεν πιστεύουν στη θεά Άρτεμη!» είπε ο Μυξιάρης. «Εμείς χτίσαμε στην Άρτεμη τον πιο μεγαλόπρεπο ναό στον κόσμο, με μαρμάρινες κολόνες και χρυσά αγάλματα, για να μας προστατεύει. Αλλά στην Καρχηδόνα δεν έχουν ναούς για την Άρτεμη. Όταν θα είσαι εκεί, πώς θα προσεύχεσαι στην Άρτεμη για να σε προστατεύει;» «Ούτε θέατρο έχουν εκεί!» φώναξε η Κοκκινομάλλα. «Σου αρέσει πολύ το θέατρο, Ηράκλειτε, κι όλα τα καινούρια έργα. Στην Καρχηδόνα όμως, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν έχουν καθόλου θέατρα. Δεν ξέρουν καν τι είναι το θέατρο. Αν δε σε σκοτώσουν επειδή φταρνίστηκες στον δρόμο κι αν δεν πεθάνεις από τα σάπια ψάρια που θα τρως, τότε μάλλον θα πεθάνεις από ανία!» «Δεν τα φοβάμαι όλ’ αυτά» είπε ο Ηράκλειτος. «Βρίσκετε απλώς δι-
ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΔΡΑΚΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΛΥΚΟΙ 29 καιολογίες για να μην πάω. Στην αρχή είπατε ότι ο κόσμος είναι γεμάτος μονόφθαλμους γίγαντες, τώρα λέτε ότι είναι μόνο άνθρωποι που τρώνε σάπια ψάρια και δεν έχουν θέατρο. Υποθέτω ότι δεν ξέρετε τι λέτε. Θέλω να δω την Καρχηδόνα με τα μάτια μου. Έχω ακούσει ότι είναι η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο. Αν δεν πιστεύουν στην Άρτεμη, τότε θέλω να μάθω σε ποιους θεούς πιστεύουν. Κι αν δεν έχουν θέατρο, ίσως μπορώ εγώ να τους το μάθω».
Φοβάστε να είστε διαφορετικοί από τους άλλους; Είναι άραγε δυνατόν να γίνετε φίλοι με ανθρώπους πολύ διαφορετικούς από εσάς; Και γιατί έχουν γίνει τόσοι πόλεμοι στην Ιστορία; Προετοιμαστείτε για ένα ταξίδι σε χαμένες πόλεις, όπου οι άνθρωποι προσεύχονταν σε βράχους, πολεμούσαν καβάλα σε ελέφαντες και έτρωγαν σάπια ψάρια για πρωινό! Από την αγορά της αρχαίας Καρχηδόνας μέχρι την αυλή του μεγάλου Μογγόλου Χαν, ανακαλύψτε πώς οι ορκισμένοι εχθροί γίνονταν κάποιες φορές αγαπημένοι γείτονες, πώς το χρήμα άλλαξε τον κόσμο και τι πίστευαν οι διαφορετικοί λαοί για τους θεούς, τα φαντάσματα και τους δαίμονες. Στον τρίτο τόμο αυτής της επιτυχημένης σειράς για νεαρούς αναγνώστες και όχι μόνο, ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι μάς ταξιδεύει στο παρελθόν, διασχίζοντας ατελείωτους αιώνες και τεράστιες αυτοκρατορίες, για να ανακαλύψουμε τι συμβαίνει όταν οι ανθρώπινοι πολιτισμοί συγκρούονται. ISBN: 978-618-87685-0-5 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. MHX/ΣΗΣ 96850 ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΟΝΤΑΙ Το τέλειο βιβλίο για όποιον έχει αναρωτηθεί: ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΝΑ ΜΗΝ ΑΛΛΑΖΟΥΝ
www.metaixmio.grRkJQdWJsaXNoZXIy MTY1MTE=